Wat is de beste strategie om het coronavirus te bestrijden? Dat zullen we pas achteraf met zekerheid kunnen zeggen. Ondertussen werpt psycholoog Vittorio Busato een blik op de manier waarop social distancing het best wordt afgedwongen.
De Amerikaanse wetenschapshistorica Lorraine Daston, voormalig directeur van het Max Planck Instituut voor wetenschapsgeschiedenis in Berlijn en gasthoogleraar aan de Universiteit van Chicago, zei het afgelopen weekend treffend in een interview met NRC Handelsblad: “We hopen juist dat onze kennis op een gegeven moment achterhaald blijkt. Dat is wat we vooruitgang noemen.”
Wat zal straks, als dat fysiek én sociaal wrede coronavirus is overwonnen, achterhaalde kennis blijken? Dat inzetten op groepsimmuniteit de juiste remedie was om deze pandemie te bestrijden? Dat een lockdown dé aanpak had moeten zijn? Dat er coûte que coûte massaal getest had moeten worden, om op basis van die kennis de bestrijding van COVID-19 vervolgens bij te stellen?
Wijsheid achteraf telt niet. Het coronavirus overspoelt als een tsunami de wereld en heeft vooralsnog het meest verwoestend huisgehouden in China en Italië. Er moet nu gehandeld worden, de oorlog moet gewonnen. Maar eenheid in handelen ontbreekt, verdedigingslinies worden anders opgesteld. Landen als België, Frankrijk of Spanje kiezen op advies van experts voor andere maatregelen dan Singapore, Taiwan of Zuid-Korea om de verspreiding van het virus in te dammen.
De Nederlandse regering koos eerst voor het opbouwen van groepsimmuniteit. Belangrijk daarbij is social distancing: mensen blijven in principe thuis en beperken fysieke sociale contacten zoveel mogelijk. Groepsbijeenkomsten van meer dan honderd mensen werden verboden. En wie naar buiten zou gaan – naar de supermarkt, naar werk dat niet thuis kan worden gedaan, om even een ommetje te maken – moest anderhalve meter afstand houden van anderen.
Die getallen verbaasden enigszins. Want zou zo’n virus echt denken bij een groep “Dit zijn er maar 93, ik kijk wel even verder”? En ga eens tegenover iemand staan, doe je ogen dicht, en wijs allebei met je armen anderhalve meter aan – grote kans dat je verschilt qua inschatting. Waarom niet direct ingezet op twee meter? Net iets meer dan de meeste Nederlanders lang zijn – veel betrouwbaarder in te schatten, bovendien zit je dan sowieso goed.
Zonder sancties houd je individuele verschillen in social distancing niet in de hand
Social distancing doet een groot beroep op eigen verantwoordelijkheid. Daar is in goede tijden weinig op tegen. Maar in coronatijden kan, cynisch geredeneerd, de regering altijd de schuld geven aan de burgers: “Jullie hebben je onvoldoende aan de maatregelen gehouden.” Het effect van social distancing staat of valt immers met een ijzeren (psychologische) discipline. Achilleshiel: de individuele verschillen tussen mensen in welke mate en hoe lang ze die discipline opbrengen. Zeker voor jongeren die zich kiplekker voelen en zich niet kunnen voorstellen dat ze wellicht een virus onder de leden hebben laat staan kunnen overdragen, is dat extra lastig – om maar te zwijgen van het besef dat ze met hun burgerlijk ongehoorzame gedrag de capaciteit op de intensive care van alle ziekenhuizen in gevaar brengen.
Elke psycholoog met een beetje basale behavioristische kennis had de Nederlandse regering kunnen wijzen op de wetten van operant conditioneren: gedragspatronen worden aangeleerd en in stand gehouden door hun gevolgen; positieve versterken het gedrag, negatieve verzwakken het. Zonder sancties houd je individuele verschillen in social distancing niet in de hand. Dat besef lijkt nu tot de regering te zijn doorgedrongen. Sinds gisteravond (23 maart) zijn samenkomsten van meer dan drie personen tot 1 juni verboden, kunnen burgemeesters parken, stranden en winkels sluiten en kan de politie boetes tot 400 euro opleggen als drie of meer mensen geen anderhalve meter afstand houden (gezinnen uitgezonderd). Nog onbekend is of de scholen langer dicht blijven.
Zo is in Nederland social distancing vrijwel overgegaan in een totale lockdown. Het effect van beide aanpakken is daardoor niet zuiver meer te meten. Als variant op de woorden van wetenschapshistorica Lorraine Daston: laat de kennis over deze overlappende maatregelen snel achterhaald blijken, des te eerder komt de vooruitgang.
P.S. Een behavioristische tip om hamstergedrag voor eens en altijd af te leren: voor het eerste pak toiletpapier betaalt de consument de normale verkoopprijs, voor het tweede pak 180 Euro, voor het derde pak 410 Euro.
