België telt bijna vierduizend geïnterneerden – mensen die iets strafbaars hebben gedaan maar geen ‘gewone’ celstraf krijgen omdat ze ontoerekeningsvatbaar zijn verklaard. Er schort heel wat aan dat systeem. Dat leggen Eos Psyche&Brein en Sociaal.Net bloot na grondig onderzoek.
Hoe word je in België ontoerekeningsvatbaar verklaard? Journalist Thomas Detombe zocht het uit en botste op ernstige tekortkomingen. De beslissing wordt genomen door de rechter, die zich daarvoor baseert op een psychiatrisch deskundigenverslag. Een psychiater stelt het verslag op; de rechter volgt het bijna altijd.
Sinds 2018 stijgt het aantal interneringen opnieuw fors. Er zijn grote verschillen tussen regio’s. In Gent worden bijna dubbel zoveel mensen geïnterneerd als in Antwerpen. In 2019-2020 ging het om 284 uitspraken. Antwerpen telde er diezelfde periode 145. Nochtans tellen beide gerechtelijke arrondissementen ongeveer evenveel inwoners. In Vlaanderen is een persoonlijkheidsstoornis vaak een reden om iemand te interneren; in Wallonië is dat veel minder het geval. De manier waarop toerekeningsvatbaarheid en het risico op nieuwe feiten worden ingeschat, verschilt van deskundige tot deskundige. Veel hangt af van waar je woont en welke psychiater je verslag opstelt.
Deskundigenverslagen worden vaak opgesteld nadat de psychiater de feitenpleger amper vijftien minuten sprak. Dat gesprek vindt in veel gevallen in de gevangenis plaats, terwijl sommige verdachten onder invloed zijn van drugs of medicatie. Niet de ideale omstandigheden om een inschatting te maken van iemands geestelijke toestand. Magistraten, advocaten en nog niet gepubliceerd onderzoek bevestigen dat er wat schort aan de deskundigenverslagen. Sommige expertises bevatten inhoudelijke fouten en vaak ontbreekt een duidelijke motivatie waarom een geestesstoornis tot bepaalde feiten leidde. Arresten en tegenexpertises trekken interneringsbeslissingen in twijfel. Een en ander heeft wellicht ook te maken met moeilijke werkomstandigheden. Er is een tekort aan psychiatrisch deskundigen. Daardoor bepalen een handvol sleutelfiguren het lot van daders.
Internering of een celstraf. Voor de feitenpleger in kwestie kan het een groot verschil maken. Bij internering wordt verplicht zorg opgelegd, bijvoorbeeld in een forensisch psychiatrisch centrum (FPC). Een einddatum is er niet; om de zoveel tijd wordt geëvalueerd of de man of vrouw nog een risico vormt voor de maatschappij. Indien niet, kan die worden vrijgelaten. De praktijk is echter niet zo rooskleurig. In België zitten nog steeds ruim zevenhonderd geïnterneerden in de gevangenis in plaats van in een aangepaste forensische zorgsetting. Velen krijgen geen gepaste zorg en hebben geen uitzicht op vrijlating. Dat leidt ertoe dat geïnterneerden voor dezelfde feiten soms jaren langer vast zitten dan ‘gewone’ feitenplegers. In de gevangenis gaat hun mentale toestand erop achteruit, wat uiteindelijk de hulpverlening en hun re-integratie in de maatschappij moeilijker maakt. Naar schatting de helft van alle geïnterneerden die vanuit de gevangenis doorstromen naar zorg, keert terug. Als de basis voor die internering een verslag is waar van alles aan schort, is dat extra pijnlijk.
Zo werd in de gevangenis van Merksplas eerder deze maand nog gestaakt door het personeel omwille van agressie van een geïnterneerde. ‘Geïnterneerden horen opgevangen en behandeld te worden in een forensisch psychiatrisch centrum’, klonk het bij de vakbonden. ‘De realiteit leert ons dat de meest moeilijke en onvoorspelbare karakters terug naar de gevangenis gestuurd worden, omdat ze door hun gedrag en ziektebeeld in het FPC niet gewenst zijn.’ Een sterk uitgebouwde zorgomgeving is nodig, zegt ook gevangenisdirecteur Serge Rooman in een open brief. ‘Alleen dan wordt de oorzaak van het geweld behandeld en alleen dan kunnen we echt spreken van risicobeperking en een echt veiligheidsbeleid. Enkel veiligheid willen installeren door dikkere deuren, meer tralies, meer camera’s en meer veiligheidspersoneel is als meer emmers zetten onder een lek zonder te zoeken naar de oorzaak van een lek.’
De nieuwe interneringswet uit 2016 verankerde het recht op zorg. Desondanks blijft de positie van geïnterneerde personen erbarmelijk. Zonder extra zorginvesteringen, zal het Europees Hof voor de Rechten van de Mens België blijven veroordelen. Extra zorgpersoneel in de gevangenis zal het probleem niet oplossen, menen experts. De gevangenis kan immers nooit een goede behandelcontext zijn.
Fotograaf Eddy Meijs kon foto’s maken in de gevangenis van Merksplas. Foto boven: de ontspanningsruimte van de geïnterneerden. Met dank aan gevangenisdirecteur Serge Rooman.
Dit onderzoek kwam tot stand met steun van Fonds Pascal Pascal Decroos.
Lees het volledige artikel nu in Psyche&Brein:
