In de dierenwereld komt menstruatie alleen voor bij apen, enkele vleermuissoorten en spitsmuizen. Maar vrouwen geven ook hen het nakijken wat de hoeveelheid bloed betreft. ‘Om te begrijpen waarom dat zo is, moeten we naar de biologie van het embryo kijken’, zegt Mark Nelissen. ‘Vanaf de primaten wordt het embryo egoïstischer.’

Mark Nelissen

Mark Nelissen is professor emeritus in de gedragsbiologie aan de Universiteit Antwerpen.

Een egoïstisch embryo?

‘Ja. Bij de meeste ‘lagere’ zoogdieren krijgt het embryo maar zoveel voedsel als de moeder wil. Is het embryo niet in orde, dan sterft het af. Bij apen en mensen is dat niet zo. Het lijkt wel of er een oorlog plaatsvindt tussen de moeder en het kind. Het embryo zal meer voedsel proberen te krijgen dan de moeder wil geven. Het zal bijvoorbeeld moleculen in het bloed van de moeder brengen die de insulinewerking ontregelen zodat het meer suiker krijgt. Het zal ervoor zorgen dat de bloeddruk van de moeder stijgt, zodat er meer bloeddoorstroming, en dus zuurstof, is in de placenta. Dat kan voor de moeder leiden tot een te hoge bloeddruk, en soms zelfs tot nierschade. Er zullen zelfs cellen uit het embryo verhuizen naar het lichaam van de moeder, tot in haar hersenen.’

‘De moeder moet zich daartegen verdedigen, om niet ondervoed te geraken of ziek te worden. Dat doet ze door het dikke baarmoederslijmvlies. Dat voorkomt dat het embryo in de baarmoederwand zou gaan groeien, en het herkent of het embryo gezond is. Dat slijmvlies is dus allesbehalve een ‘zacht nestje’ voor het embryo. Het is een vijandige omgeving waar alleen de sterksten blijven leven. De ongezonde embryo’s worden niet meer gevoed, sterven en worden afgevoerd, samen met het baarmoederslijmvlies. Dat is de menstruatie. Dat zo’n embryo afsterft, gebeurt vaker dan je denkt: een vijfde tot de helft van de bevruchte eicellen die aankomen in de baarmoeder zijn slecht. Die dode embryo’s kun je niet laten zitten. Ze zouden beginnen te rotten.’

Maar er is toch ook vaak geen bevruchting? Waarom blijft het baarmoederslijmvlies dan niet zitten?

‘Vrouwen hebben een heel dik baarmoederslijmvlies, en het kost blijkbaar nog meer energie om het te laten zitten dan om het elke maand af te voeren en opnieuw op te bouwen. Bij lagere zoogdieren is het slijmvlies dunner en wordt het opgenomen in het bloed van het dier en opnieuw gebruikt. Bij mensen gaat dat niet omdat het te dik is.’

Wellicht menstrueerden vrouwen vroeger ook minder, omdat er nog geen voorbehoedsmiddelen waren en ze vaker zwanger waren.

‘Absoluut. Nu menstrueert een vrouw gemiddeld 450 keer in haar leven. Dat was vroeger naar schatting maar vijftig keer, en bij onze verre voorouders misschien nog veel minder. Menstruatie was in zekere zin een uitzondering. De voortplantingsdrang bij vrouwen en mannen was groot. Wie zich meer voortplantte, gaf meer genen door. Een zwangerschap duurt negen maanden, en daarna gaven vrouwen nog eens twee tot drie jaar borstvoeding, waarbij er ook geen menstruatie is. De kans is groot dat ze daarna onmiddellijk weer zwanger werden.’

Waar in onze evolutie is de menstruatiecyclus ontstaan?

‘Het systeem moet minsten vijftien miljoen jaar oud zijn, vermits mensapen en apen het ook kennen. Daarvoor was er het systeem van een dun baarmoederslijmvlies dat opgeslorpt werd in het lichaam als er geen embryo was. Dode embryo’s bleven wellicht zitten. De zwangerschap duurde niet zo lang als bij mensen, en er waren meestal meerdere jongen, dus die zwangerschap was niet nutteloos. Het baarmoederslijmvlies is dikker en dikker geworden naarmate het embryo meer en meer het moederlichaam is gaan uitzuigen. Tot op het moment dat het beter was om het te laten afvloeien in plaats van het weer op te nemen in het lichaam.’

Nog een opvallend verschil tussen mensen en veel dieren: mensen kennen geen broedseizoen. Hoe komt dat?

‘Mensen konden op elk moment voedsel vinden en zich warm houden. Bij vogels zou het geen zin hebben om in de winter eieren te leggen, want dan zijn er geen insecten om de jongen te voeden. Bij mensen speelt dat voedselprobleem veel minder. Al is het wel zo dat bij een hongersnood of in stressomstandigheden de menstruatie uitblijft, en je dus ook niet zwanger kunt worden.’

Waarom hebben vrouwen een maandelijkse cyclus, en bijvoorbeeld geen wekelijkse of driemaandelijkse?

‘Dat weten we niet. Wellicht is dat het beste qua kosten en baten. De opbouw en het afvoeren van het baarmoederslijmvlies is een moeilijk proces. Als we dat elke week zouden moeten doen, zou dat heel veel energie kosten en zouden er meer fouten worden gemaakt. Misschien was het wel beter om het maar om de drie maanden te doen. Maar dan zou je minder kinderen krijgen. De evolutie heeft willicht voor de middenweg gekozen.’

‘De evolutie zal iedere keer als een econoom redeneren: wat kost het en wat brengt het op? Zodra de baten doorwegen, gaat het die richting uit. Ons systeem van een maandelijkse cyclus is daarom niet het meest optimale. Het was gewoon de beste oplossing op dat moment. Men denkt altijd dat de evolutie naar de allerbeste oplossing gaat, maar dat is zeker niet zo.’

U zegt dat bijna geen enkele diersoort menstrueert. Maar katten en honden dan? Die verliezen toch ook soms bloed?

‘Dat klopt, maar dat bloed komt niet uit de baarmoeder maar uit de vagina. De vulva en de vaginawand zwellen op als ze vruchtbaar zijn en dat kan kleine bloedingen veroorzaken. Het is dus geen menstruatie. Mogelijk bevat die uitscheiding geurstoffen om mannetjes aan te trekken.’

Waarom hebben vrouwen eigenlijk geen uiterlijke tekenen van vruchtbaarheid?

‘Vrouwen hebben inderdaad een zogenaamd cryptische eisprong. Heel anders dan bij onze naaste verwanten de chimpansees of bavianen. Bij hen zwellen de schaamlippen en het gebied rond de anus op en wordt het rood. Als de mannetjes dat zien, gaan ze hun wijfje bewaken, zodat niemand anders haar kan bevruchten. Het kan een voordeel zijn dat de eisprong bij vrouwen onzichtbaar is. Een man zal zijn vrouw constant in de gaten houden, en daardoor krijg je de vorming van koppels. Wat dan weer voordelig is, want dan heb je voortdurend iemand in de buurt die je kan helpen en beschermen, en later mee voor het kind zorgt.’

‘Toch treden er ook bij vrouwen veranderingen op tijdens de eisprong. De huid in het gezicht is beter doorbloed en – dat blijkt uit wetenschappelijke experimenten – mannen vinden onbewust het gezicht van een vrouw meer sexy op het moment van de eisprong. Ook het gedrag van vrouwen verandert. Ze gaan meer met hun heupen wiegen, ze zullen flirterig gedrag vertonen, zich sexy kleden … Ze gaan meer op zoek naar one night stands en plegen meer overspel. Onbewust zeggen ze: ‘Bevrucht mij, zorg ervoor dat ik nakomelingen krijg.’ Kort voor de eisprong zal ook het feromoon copuline worden aangemaakt. Mannen reageren daar onbewust op door hun gehalte aan testosteron te doen stijgen.’

Waarom stopt die menstruatie eigenlijk als vrouwen vijftig zijn? Ze hebben dan toch nog vele jaren te leven?

‘De mens is de enige soort met twee levensfases. Een fase voor de voortplanting en een fase voor zorg voor de gemeenschap. Die tweede fase is er zo’n veertigduizend jaar geleden gekomen, toen de mens langer is beginnen te leven. Maar: ze is er alleen voor vrouwen. Mannen blijven zaad produceren, zelfs tot na hun negentigste. Bij vrouwen is de levensduur van de eierstokken niet verlengd, terwijl de evolutie daar perfect voor had kunnen zorgen. Kijk maar naar chimpansees: daar blijven vrouwtjes wel tot op hoge leeftijd vruchtbaar.’

‘De menopauze valt te verklaren door de zogenaamde grootmoederhypothese. Oudere vrouwen gaan de kinderen van hun dochters helpen grootbrengen. Dat heeft veel betekend voor de gezondheid van die kleinkinderen, en voor hun overleven. De grootmoeders die zichzelf niet meer voortplanten hebben uiteindelijk, via de hulp aan hun dochters, meer genen doorgegeven dan grootmoeders die zelf nieuwe kinderen maakten.’

En wat met de mannen? Waarom is er geen grootvaderhypothese?

‘Mannen zijn nooit zeker of ze wel de vader zijn van hun kinderen. Er is altijd veel overspel geweest. Ze gaven meer van hun genen door als ze tot op hoge leeftijd nog kinderen verwekten, bij jongere vrouwen dan, dan dat ze hun kleinkinderen gingen helpen die misschien niet echt van hen waren.’

Een kind krijgen is natuurlijk zwaarder voor vrouwen dan voor mannen. Zijn een zwangerschap en een bevalling niet gewoonweg fysiek te zwaar voor een vrouw van vijftigplus?

‘Een bevalling is inderdaad een hele belasting voor het lichaam, vooral doordat de voorouders van de mens rechtop zijn gaan lopen en het bekken eigenlijk te klein is geworden om een kinderhoofd door te laten. En de zorg voor een baby is uiteraard ook zwaar. Die factoren zullen een beetje meegespeeld hebben. Maar als alleen dat een rol gespeeld zou hebben, zou de evolutie daar wel iets op hebben gevonden. De grootmoederhypothese is een veel aannemelijkere verklaring.’

Een andere hypothese stelt dat de menopauze is ontstaan omdat mannen jongere vrouwen verkiezen.

‘Dat klopt niet. Het is andersom. Net omdat de menopauze bestaat, zoeken mannen van vijftig, zestig jaar jongere vrouwen op. Als de menopauze niet zou bestaan, zouden ze even graag seks hebben met oudere vrouwen. Kijk maar naar de chimpansee, die geen menopauze kent. Mannetjes trekken hun neus op voor jonge wijfjes. Die hebben geen ervaring. Ze vallen op oudere wijfjes, met rotte tanden en uitvallend haar. Vrouwen die bij ons niet bepaald in de Playboy zouden komen, maar bij hen wel als ze er een zouden drukken. Als mannen op oudere vrouwen zouden vallen, zou de mens zijn uitgestorven. Want die vrouwen hebben nog weinig jaren over om kinderen te krijgen – of ze zijn al niet meer vruchtbaar.’ 

Zou het schoonheidsideaal van de vrouw er zonder menopauze anders uitzien?

‘Schoonheid is het signaal van vruchtbaarheid. En inderdaad, als ook oudere vrouwen nog vruchtbaar zouden zijn, zouden zij minstens even mooi gevonden worden als jonge vrouwen.’

Zijn er diersoorten die ook een menopauze kennen?

‘De meeste dieren blijven zich voortplanten tot ze stokoud zijn en hun lichaam helemaal versleten is. We vinden alleen een menopauze bij orka’s en grienden. Orkawijfjes krijgen vanaf een bepaalde leeftijd geen jongen meer en gaan de groep leiden. Ze dragen hun kennis en vaardigheden over aan de jongere dieren en leiden hen naar plaatsen waar veel vis te vinden is. Door de hulp van die ‘grootmoeders’ hebben de jongen meer overlevingskansen. Het is een beetje vergelijkbaar met de mens.’

Met dat verschil dat bij de mens niet de oudere vrouwen, maar de oudere mannen de groep leiden …

‘Dat komt omdat bij onze voorouders de mannen meestal in de groep bleven. Er zijn apensoorten waarbij de mannetjes uit de groep wegtrekken als ze volwassen worden om inteelt te voorkomen, bij andere soorten zijn dat de wijfjes. De mens behoort tot deze tweede groep. Daarom hadden mannen de dominantere plaats.’

Er lijkt een taboe te heersen op de overgang en de menopauze. Weinig vrouwen praten er openlijk over. Hoe komt dat?

‘In onze samenleving worden oudere vrouwen vaak een beetje scheef bekeken. Ze voelen zich zelf ook vaak wat minderwaardig en spreken er niet graag over. Dat komt omdat alle aandacht gaat naar de jeugd. Onbewust wordt dat nog altijd gestuurd door mannen die zoeken naar jonge vrouwen. Mannen die een voorkeur hadden voor oudere vrouwen hebben hun genen niet doorgegeven en die voorkeur heeft het dus niet overleefd. Zo simpel is dat.­ Maar het zou goed zijn als mannen dat beseffen. Dan zouden ze ook de schoonheid van oudere vrouwen kunnen zien. Ouderen hebben een belangrijke functie in de samenleving. Zonder ouderen zou er minder vrije tijd zijn, geen wetenschap, geen filosofie, geen kunst. Cultureel gezien is dat misschien wel mooier dan kinderen krijgen.’

‘Vaak gaat men jonge meisjes feliciteren met hun eerste menstruatie, er wordt soms zelf een feestje georganiseerd. Je zou dat evengoed kunnend oen voor een vrouw die in de menopauze komt. Om te vieren dat je niet langer een ‘seksvoorwerp’ bent, maar een intelligent wezen dat voor de samenleving gaat zorgen.’

Denkt u dat de ratio daartegenop kan? Tegen die duizenden jaren oude, onbewuste voorkeur voor de jeugd?

‘Wellicht niet. Het is een systeem dat honderdduizenden jaren oud is, het zit in onze genen en stuurt ons gedrag. Maar als je goed geïnformeerd bent en je concentreert, kan je dat wel onderdrukken. Denk maar aan verkrachting. De neiging om een vrouw te verkrachten, zit in onze genen. Maar de meeste mannen doen dat niet, omdat ze dat rationeel gezien onaanvaardbaar vinden. Maar of je ook echt rationeel gezien op grote schaal de mannelijke voorkeur voor jonge vrouwen kunt tegenhouden, daar twijfel ik wel aan.’