De overgang heeft meer impact dan een opvlieger nu en dan. Zo zou een op de drie vrouwen zich door overgangsklachten beperkt voelen op het werk, schrijft Eos Psyche&Brein-hoofdredacteur Liesbeth Gijsel in haar boek F*ck de menopauze. Een exclusieve voorpublicatie.
Mist in je hoofd
Soms heb ik een black-out. Van heel simpele dingen weet ik plots niet meer hoe ze werken. Dan moet ik even tot rust komen, en na een tijdje nog eens proberen. Dan komt dat wel terug. Is dat menopauze? Is het veroudering? Is het stress – ligt mijn bordje soms te vol?
Laura (54)
Concentratieproblemen zijn, zo blijkt uit Brits onderzoek, de voornaamste klacht waarom vrouwen in de overgang zich ziek melden op het werk. Ze hebben last van brain fog – mist in hun hoofd. Ze zijn mentaal afwezig, kunnen zich niet meer zo goed focussen. Informatie verwerken en nieuwe dingen leren wordt lastiger. Ook vergeetachtigheid komt vaak voor tijdens de overgang. Je vergeet waar je je sleutels gelaten hebt, of waar je de auto hebt geparkeerd. Je moet steeds vaker zoeken naar woorden – ook al liggen ze op het puntje van je tong. Je vergeet namen van mensen, of wat ze je in een vorig gesprek hebben verteld. Je moet meer zaken opschrijven om ze niet te vergeten. Of, zoals menopauzeconsulent Anneke Gobeyn het verwoordt: terwijl je vroeger alle ballen moeiteloos in de lucht kon houden, en je agenda volledig in je hoofd zat, kletteren al die ballen nu een voor een op de grond.
Zes op de tien vrouwen zeggen een cognitieve impact te voelen van de overgang. Uiteraard wordt die niet louter veroorzaakt door hormonen. Wie tijdens de overgang slecht slaapt, zal zich niet meer zo goed kunnen concentreren als iemand die elke dag fit en uitgeslapen op het werk verschijnt. In de overgang meldt veertig tot zestig procent van de vrouwen slaapproblemen te hebben. Nachtelijk zweten is één oorzaak, maar ook vrouwen die daar helemaal geen last van hebben, liggen in de overgang vaak wakker in bed. Ook dat kan met hormonen te maken hebben.
Ik sliep vroeger altijd als een blok. Nu word ik vanaf een uur of vier wakker, en dan raak ik moeilijk nog in slaap Stephanie (48)
Oestrogeenreceptoren in de hersenen regelen de slaap, en de afname van oestrogeen kan tot slaapproblemen leiden. Ook lijden vrouwen vanaf de overgang vaker aan slaapapneu, terwijl op jongere leeftijd vooral mannen daarmee te kampen krijgen. Dat is onder meer te wijten aan de afname van progesteron en gewichtstoename. Bij slaapapneu stokt ’s nachts je ademhaling, waardoor je veel lichter slaapt. Belangrijke symptomen zijn concentratieproblemen en vermoeidheid overdag.
Ik sliep vroeger altijd als een blok. Nu word ik vanaf een uur of vier wakker, en dan raak ik moeilijk nog in slaap. Ik heb geen opvliegers en moet ook niet naar het toilet, dus daar ligt het niet aan dat ik wakker word. Terwijl ik wakker lig, voel ik me soms gejaagd. Dan begin ik te piekeren en vind ik geen rust meer. Soms omdat de dingen niet lopen zoals ik het wil, of omdat er nog veel op mijn to-dolijst staat, soms zonder enige verklaarbare reden. Dan steek ik oortjes in en luister naar een podcast – het liefst een lange, die een beetje saai is. Dan val ik met oortjes en al in slaap.
Stephanie (48)
Die vermoeidheid kan dus zorgen voor een mistig hoofd. En ook de leeftijd kan zich al wat laten voelen. Een hoofd van een vijftigjarige is niet meer dat van een vijfentwintigjarige … Maar er is ook een rechtstreeks verband tussen hormonen en het brein. (...) Gelukkig verdwijnen veel van die cognitieve effecten als vergeetachtigheid en concentratieproblemen als de overgang voorbij is en je hormonen weer stabieler zijn. Dat duidt erop dat hormonen echt wel een rol spelen.
Uit wetenschappelijk onderzoek weten we dat oestrogeen bijvoorbeeld de groei van nieuwe neuronen stimuleert en de plasticiteit in de hersenen bevordert. Het brein is geen statisch geheel, ook bij volwassenen verandert het nog elke dag, onder meer doordat het nieuwe verbindingen aanlegt tussen hersencellen en -gebieden, waardoor we bijvoorbeeld nieuwe dingen kunnen leren. Een lage oestrogeenspiegel heeft ook effect op de signaalstof dopamine, die een rol speelt bij planning, werkgeheugen, emotieregulatie, flexibiliteit en timemanagement.
Ik kon vroeger een hele dag geconcentreerd werken. Ik moest voor ons wekelijkse teamoverleg ook nooit opschrijven wat ik wilde bespreken. Nu moet ik alles de dagen voordien noteren, want anders vergeet ik het. Ik krijg de zaken minder goed geordend. Mijn werkgeheugen zit sneller vol. Ik voel ook een soort druk in mijn hoofd, een gevoel dat ik er niet helemaal bij ben. Tijdens een vergadering weet ik dat er nog iets is, het zit ergens in mijn hoofd, maar ik kan het niet vangen.
Ik kan ook minder goed op woorden komen. Of ik raak de draad kwijt in een verhaal. Thuis ga ik naar boven om iets te halen en sta ik weer beneden zonder mee te hebben wat ik ging halen.
Marieke (46)
Oestrogeen beïnvloedt ook de bloedtoevoer naar de hersenen – en heeft dus een hand in de voeding van het brein. Als dat oestrogeen afneemt, neemt het brein minder glucose op, en beleeft het een energiecrisis.
Daardoor wordt het veel moeilijker om nieuwe verbindingen aan te maken. Zodra de menopauze achter de rug is, en je oestrogeengehalte daalt tot een stabiel, laag niveau, wennen je hersenen daaraan en passen ze zich aan. Daarna scoren vrouwen weer even goed op cognitieve tests als voor de overgang (tenminste als de veroudering op dat moment haar werk nog niet te veel heeft gedaan …). Maar voor je zover bent, moet je dus door die overgangsperiode, en die staat voor een chaos van hormonale pieken en dalen, waardoor je brein niet de tijd krijgt om een alternatief te zoeken.
Ik kon vroeger een hele dag geconcentreerd werken. Ik moest voor ons wekelijkse teamoverleg ook nooit opschrijven wat ik wilde bespreken. Nu moet ik alles de dagen voordien noteren, want anders vergeet ik het Marieke (46)
Het gevolg van die crisis is te zien op hersenscans. Een Amerikaans onderzoek laat zien dat de structuur van de hersenen, de verbindingen tussen hersencellen en het metabolisme van het brein, inderdaad veranderen als de overgang is ingezet. Het gaat vooral om hersengebieden die hogere cognitieve processen sturen, zoals planning, geheugen en emotieregulatie.
De onderzoekers vergeleken de hersenscans van vrouwen in de overgang met die van mannen van dezelfde leeftijd, om het effect van veroudering uit te sluiten. Ze zagen bovendien dat de hersenen zich na de menopauze herstelden, wat erop wijst dat het brein een alternatieve energiebron heeft gevonden.
Soms ben ik heel vergeetachtig, kan ik niet helder denken. Dan stuur ik een e-mail en laat de ontvanger me weten dat ik die vraag de dag voordien ook al had gestuurd. Soms weet ik plots niet meer hoe ik een foto in een Word-document moet plakken. Ik combineer momenteel werken met studeren, en misschien is dat allemaal wat veel. Ik heb examens gehad, en toen ik daarvoor studeerde, ontdekte ik samenvattingen. Maar ik kon me niet herinneren dat ik die had gemaakt, ook al moest dat wel zo zijn, want ik herkende mijn handschrift. De cursus was ook onderstreept en gemarkeerd, maar dat deed geen enkel belletje rinkelen. Dat zorgde voor een paniekreactie. Relativeren lukt niet meer.
Nathalie (45)
Tegen die schommelende hormonen kun je helaas niet veel beginnen. Al lijkt hormoontherapie soms te helpen tegen cognitieve klachten. Misschien is dat ook wel omdat hormoontherapie goed helpt tegen opvliegers en nachtelijk zweten, en je zonder die zweetaanvallen veel beter slaapt.
Alles wat helpt voor een betere nachtrust, zal impact hebben op je professionele functioneren. Niet-hormonale medicatie tegen opvliegers (clonidine en gabapentine) lijkt daarentegen soms cognitieve klachten te initiëren of erger te maken.
Lichaamsbeweging kan helpen om meer bloed naar je brein te krijgen, en het dus van extra voeding te voorzien. Ook nieuwe dingen leren helpt om je hersenen plastisch te houden. Wil je beide combineren, dan is dansen bij uitstek de beste optie. Het is een intensieve work-out en tegelijk moet je er je hoofd bij houden om niet over je eigen voeten te struikelen (of op de tenen van je danspartner te trappen).
En tot slot, nog een heel belangrijke factor: stress.
Als je die meer onder controle kunt houden, kan dat eveneens een grote invloed hebben op je functioneren op het werk.
Minder stress graag!
Het worstje in een geplette hotdog. Daarmee vergelijkt menopauzeconsulent Chris Van Gaver vrouwen in de overgang. Nu zou ik mezelf niet meteen een worst noemen, maar er is wel wat van aan, van die zogenaamde sandwichgeneratie. Vrouwen van vijftig krijgen heel wat voor de kiezen. De meesten werken buitenshuis, en ondervinden stress door hun werk. Daarnaast hebben ze vaak een gezin te managen – inclusief enkele ‘puberbommen’ van kinderen. Aan de andere kant staan hun ouders en schoonouders, die ouder worden en misschien mantelzorg vragen.
We willen soms zo graag alle rollen opnemen: de perfecte werknemer en collega, de perfecte partner, moeder en dochter, de goede vriendin – en ook onze hobby’s en sociale activiteiten willen we niet laten vallen. Er is zoveel te doen, er zijn zoveel verwachtingen. Niet alleen van anderen of van de maatschappij, maar ook van onszelf.
Ik ben niet oud, maar men mag niet verwachten dat je tot je 67ste meedraait zoals je deed toen je 38 was Laura (54)
Willen we niet allemaal een superheld zijn? Het gevolg van al die druk: we zijn geen superheld, maar … een geplet worstje …
In vroegere tijden leek het simpeler. Vrouwen bleven thuis; hun taak bestond uit het huishouden en de kinderen. Die kinderen kregen ze gemiddeld op jongere leeftijd dan vandaag. Tegen de leeftijd van vijftig was het kroost het huis uit. En omdat de gemiddelde levensverwachting toen lager lag, waren ouders en schoonouders vaak al overleden.
Veel mantelzorg kwam er als vijftiger niet aan te pas. Niet dat het toen beter was, maar vrouwen ervaarden wellicht een pak minder stress en druk.
Sinds een jaar of vijf voelde ik me voortdurend opgejaagd. Ik was altijd met twee, drie dingen tegelijk bezig. Was ik mijn tanden aan het poetsen, dan dacht ik al aan de vaat die ik nog moest doen. Ik kon nooit iets rustig afronden, laat staan wat zitten prutsen of een boek lezen zonder te denken aan de boodschappen die ik nog moest doen.
Ik had ook hartkloppingen. Ik ben momenteel thuis, die hartkloppingen zijn verdwenen en ik ben veel rustiger. Maar ik heb ook tijd. Ik vraag me soms af hoe ik dat allemaal ga doen als ik binnenkort weer begin te werken.
Kristel (55)
Oestrogenen hebben invloed op de productie van het stresshormoon cortisol. Hoe dat precies werkt, is nog niet bekend, maar dat de invloed er is, staat wel vast. Onderzoek laat zien dat het cortisolgehalte van vrouwen zeven jaar voor de menopauze begint te stijgen, en dat blijft doen tot vijf jaar erna. Op zich is het niet zo verwonderlijk dat ons lijf stress ervaart als onze hormonale huishouding door elkaar geschud wordt. De overgang vraagt veel van je lichaam (en je brein), en als daar vanuit je omgeving nog extra stress bij komt, kan het water je veel sneller aan de lippen staan dan je zou verwachten.
Stress heeft dan weer invloed op zowat alle overgangsklachten. Het kan onder meer cognitieve problemen als vergeetachtigheid en moeite met concentratie erger maken, net als opvliegers – die ook knap lastig kunnen zijn op het werk. Als je chronische stress hebt, slaap je bovendien slechter en ben je sneller van streek.
Dat stress een grote impact kan hebben op overgangsklachten, ondervonden menopauzeconsulenten Anneke Gobeyn en Chris Van Gaver in hun praktijk. Tijdens de eerste coronalockdowns in 2020, zo vertelden ze me, hoorden ze plots geen vrouwen meer. Ze zien een stuk van de verklaring in de lege agenda’s die iedereen toen had.
Afspraken en vergaderingen vielen weg, vrouwen werkten thuis, er was veel minder stress, en het was bovendien prachtig weer. Ook tijdens de zomervakantie zien ze minder vrouwen. ‘Als ik op vakantie ben, heb ik veel minder klachten’, krijgen ze te horen. ‘Maar als ik bij mijn directeur binnenstap, heb ik geheid een opvlieger.’
De dagen van lege agenda’s zijn inmiddels lang vervlogen. Wie zegt dat hij of zij niet veel werk heeft, komt over als een loser. In onze prestatiemaatschappij hebben we niet de neiging om naar ons lichaam te luisteren en gas terug te nemen als het water ons aan de lippen staat. We banjeren door, zo goed en zo kwaad als het gaat. Tot het moment dat de overgang op een burn-out begint te lijken. Je bent voortdurend moe, kunt je niet meer concentreren, begint bij het minste te huilen en hebt het gevoel dat je nergens terechtkunt. Huisartsen denken soms niet aan de overgang, en schrijven ziekteverlof voor. Soms met een voorschrift voor antidepressiva of slaapmedicatie.
Ik ben een tijd geleden gecrasht op het werk, en heb de diagnose burn-out of depressie gekregen. Ik ben bijna een jaar thuis geweest, en heb beslist om mijn professionele leven een andere wending te geven. Ik wil iets doen wat op mijn eigen tempo kan. Ik kan niet meer functioneren in een jachtige omgeving met veel stress.
Ik ben niet oud, maar men mag niet verwachten dat je tot je 67ste meedraait zoals je deed toen je 38 was. Dat gaat niet. Je hebt minder energie en flexibiliteit. Ik heb 25 jaar in de kunstensector gewerkt – ik werkte soms dag en nacht, tegen deadlines op. Ik moest 24/7 beschikbaar zijn. Ik wil en kan dat niet meer. (...)
Laura (54)
Tijd voor beleid?
Als er vroeger ingegrepen wordt, hoeft het voor een deel van de vrouwen nooit zo ver te komen. En dat is niet alleen hun eigen verantwoordelijkheid. Ook werkgevers zouden meer rekening kunnen houden met werknemers die het tijdelijk wat lastiger hebben. Vooral in het Verenigd Koninkrijk is daar de jongste jaren veel aandacht voor. Daar zijn inmiddels ruim vijftig grote bedrijven bestempeld als ‘overgangsvriendelijk’, waaronder kleppers als Unilever en Axa, en ook ziekenhuizen en politiediensten doen mee. Ook in Nederland beweegt er wat. Heel wat organisaties bieden workshops over de menopauze aan voor bedrijven – voor werknemers, leidinggevenden en mensen van de personeelsdienst. Meer en meer organisaties haken daarop in. In Nederland, maar ook in België. Zo organiseerde Schoenen Torfs onlangs een workshop voor zijn personeel over de overgang. (...)
Wat kan er behalve die bewustwording, workshops en openheid nog meer horen bij zo’n menopauzebeleid? En waar hebben vrouwen behoefte aan? Bij een open en veilige omgeving hoort uiteraard ook de aanpak van foute grappen en pestgedrag. Problemen mogen ook niet gebagatelliseerd worden. Om concentratieproblemen en vermoeidheid op te vangen kunnen werkgevers ruimtes aanbieden waar je geïsoleerd kunt werken – of, waarom niet, af en toe een siësta kunt doen. Thuiswerk kan ook een groot verschil maken, net als flexibele werkuren en pauzes. Als je tegen vijf uur ’s ochtends eindelijk in slaap valt, is het prettig als de wekker anderhalf uur later niet afgaat.
Het verminderen van stress in de organisatie is natuurlijk ook een belangrijk punt. Het is goed om rekening te houden met oudere werknemers, die andere sterktes en zwakheden kunnen hebben dan hun jongere collega’s. Moeten zij precies dezelfde taken blijven uitvoeren? Dit maakt niet alleen deel uit van een menopauzebeleid, want minder stress is voor iedereen een goed idee. Ook oudere mannen profiteren ervan als hun werkgever de mogelijkheid biedt om hun baan anders in te vullen.
