De laatste woorden van Oliver Sacks

‘Mijn geluk is voorbij. Ik sta oog in oog met de dood’, schreef de Britse neuroloog Oliver Sacks op 19 februari 2015 in The New York Times. De tumor in zijn rechteroog bleek uitgezaaid naar zijn lever. Afgelopen zondag, op 30 augustus, overleed hij op 82-jarige leeftijd.

Oliver Sacks was hoogleraar neurologie aan de New York University en visiting professor aan de Universiteit van Warwick. Hij werd vooral bekend vanwege zijn boeken over de menselijke kant van afwijkingen in de hersenen van mensen. Een van zijn bekendste boeken is Awakenings (vertaald: Ontwaken in verbijstering) uit 1973, over een arts die een nieuw medicijn test op mensen met slaapziekte. Het boek werd tweemaal verfilmd. 

Net voor de zomer verscheen nog een Nederlandse vertaling van zijn autobiografie On the move: a life verscheen, waarvan de hierna volgende boekbespreking in de laatste Eos werd gepubliceerd.

Onderweg moet u zeker lezen. Ondanks de soms wat langdradige stukken over hoe moeilijk Sacks het vond om in het Londen van de jaren 1950 homoseksueel te zijn, hoe hij later verwoede pogingen ondernam om van de drugs af te geraken, en gepassioneerd raakte door motorrijden, krijg je het boeiende relaas van hoe Sacks de fantastische boeken schreef die hem wereldberoemd maakten.

Een van zijn bekendste werken is ongetwijfeld Awakenings of Ontwaken in verbijstering, dat werd verfilmd met Robert De Niro en Robin Williams in de hoofdrollen. Sacks brengt daarin het relaas van de overlevenden van de raadselachtige pandemie van lethargische encefalitis, in het begin van de jaren 1920. Degenen die deze slaapziekte hadden overleefd, werden getroffen door een vreemd syndroom: hun bewustzijn werd plots stilgezet en ze zaten als bevroren in een onbeweeglijke houding.

Als in een roman beschrijft Sacks hoe hij de patiënten voor het eerst ontmoet, hoe hij ertoe komt hen het nieuwe geneesmiddel L-dopa toe te dienen en hoe verbaasd hij is over de spectaculaire manier waarop ze ontwaken uit hun apathische toestand. ‘De Drug Enforcement Administration wilde dat ik standaardformulieren invulde met symptomen en reacties op het medicijn. Maar wat er zowel op neurologisch als op menselijk vlak gebeurde, was zo complex dat de formulieren nog geen fractie bevatten van de realiteit waar ik getuige van was. Ik begon een super 8-camera mee te nemen, omdat ik wist dat wat zich voor mijn ogen ontvouwde wellicht nooit meer zou gebeuren. Het was cruciaal dat ik het op beeld vastlegde.

Als geboren verhalenverteller hanteerde Sacks ook in zijn wetenschappelijke boeken niet de stijl van zijn collega’s. Dat verklaart wellicht waarom de pers en vooraanstaande schrijvers zijn werk de hemel in prezen, terwijl wetenschappers het negeerden. Ze vonden dat de beschrijvingen van zijn onderzoeken zich te gemakkelijk lieten lezen en daardoor ongeloofwaardig leken. ‘Ik was een populaire schrijver geworden, en als je populair bent, word je per definitie niet serieus genomen.’

Gigantisch inlevingsvermogen

Sacks heeft in zijn werk vooral oog gehad voor de menselijke kant van neurologische afwijkingen en de vaak onmenselijke behandeling ervan. Over de manier waarop patiënten met autisme aan het begin van zijn carrière werden behandeld, schrijft hij: ‘Men hanteerde een gedragscorrigerend beleid met therapeutische straffen. Soms werden patiënten opgesloten, uitgehongerd en vastgebonden.’ Toen hij openlijk kritiek uitte op die praktijken, werd Sacks beschuldigd van seksueel misbruik van patiënten en op staande voet ontslagen.

Dat het hem weinig moeite kostte om zich met zijn patiënten te identificeren, lag er voor een stuk aan dat hij zelf veel ervaring had met neurologische fenomenen. Zo had hij als kind last van migraine, had hij een broer die psychotisch was en gebruikte hij voldoende verdovende middelen om te weten hoe echt waanvoorstellingen soms aanvoelen. Af en toe beschreef hij ook gewoon zijn eigen ervaringen. De medische student die in het boek De man die zijn vrouw voor een hoed hield een buitengewone versterking van de reukzin ontwikkelde na het gebruik van amfetamine, ging over hemzelf, ook al noemde hij de student Stephen D.

Sacks was overigens enorm onder de indruk van het legendarische inlevingsvermogen van De Niro, die in Awakenings een van de patiënten speelt. ‘Hij praatte urenlang met de patiënten en maakte filmpjes die hij later uitgebreid kon bestuderen. Toen ik de posturale reflexen (die ons onder andere in staat stellen om rechtop te zitten zonder om te vallen, red.) van de patiënten met Bob demonstreerde, viel hij achterover tegen me aan, volledig inert en passief, zonder het geringste teken van een reflex. Geschrokken duwde ik hem voorzichtig terug tot hij weer rechtop zat, maar nu begon hij naar voren te kantelen. Mijn verbijstering vermengde zich met paniek. Even dacht ik dat zich een neurologische ramp had voorgedaan.’

Sacks beschouwde ook zijn eigen tumor als een boeiend onderzoeksgebied. Dat hielp hem om ermee om te gaan. ’Het gevoel een ontdekkingstocht te maken, was stimulerend en sleepte me door de jaren heen, die anders misschien beangstigend en demoraliserend waren geweest.’

Oliver Sacks, Onderweg, De Bezige Bij, 29,90 euro