De Amerikaanse tv-serie Severance speelt met het idee dat het brein in tweeën kan worden gedeeld. Is het slechts sciencefiction, of toch ook een beetje werkelijkheid?
Beeld: Apple TV+
Severance, een populaire serie op Apple TV+, kreeg onlangs een tweede seizoen. De serie speelt zich af in een wereld waarin het werk- en privéleven van de personages chirurgisch van elkaar gescheiden zijn in het brein. Wanneer ze aan het werk zijn, herinneren ze zich hun privéleven niet meer, en andersom. Hoewel het concept van dit meeslepende stuk sciencefiction misschien vergezocht lijkt, is de neurowetenschap erachter interessant. Kan iemands brein écht via een operatie in twee gedeeld worden?
Opmerkelijk genoeg bestaan er al sinds de jaren 1940 mensen met een gespleten brein. Om symptomen van epilepsie onder controle te krijgen, ondergingen die patiënten een operatie om hun linker- en rechterhersenhelft te scheiden. Gelijkaardige operaties vinden vandaag de dag nog steeds plaats.
Later onderzoek naar dit type operaties toonde aan dat de gescheiden hersenhelften van mensen met een gespleten brein zelfstandig informatie kunnen verwerken. Dit roept de ongemakkelijke mogelijkheid op dat de procedure twee afzonderlijke geesten creëert die in één brein leven.
In het eerste seizoen van Severance ervaart Helly R (Britt Lower) een conflict tussen haar ‘innie’ (de kant van haar geest die haar werkleven herinnert) en ‘outie’ (de kant buiten het werk, die niks meer weet over haar werkleven). Er is gelijkaardig bewijs van een conflict tussen de twee hersenhelften van echte patiënten met een gespleten brein.
Wanneer je praat met mensen met een gespleten brein, communiceer je doorgaans met de linkerhersenhelft. Die helft bestuurt het spraakvermogen. Sommige patiënten kunnen echter vanuit hun rechterhersenhelft communiceren door bijvoorbeeld te schrijven of Scrabble letters te ordenen.
Een jonge patiënt kreeg de vraag wat voor baan hij in de toekomst graag zou willen. Zijn linkerhersenhelft koos voor een kantoorbaan waar hij technische tekeningen maakt. Zijn rechterhersenhelft rangschikte letters om ‘autocoureur’ te spellen.
Patiënten met een gespleten brein meldden vaak ook last te hebben van het ‘alien-handsyndroom’, waarbij een van de twee handen uit zichzelf lijkt te bewegen. Die observaties suggereren dat twee aparte bewuste ‘mensen’ kunnen samenleven in één brein en mogelijk tegenstrijdige doelen hebben. In Severance kunnen echter zowel de ‘innie’ als de ‘outie’ spreken. Dit is een aanwijzing dat de fictieve scheidingsprocedure een complexere scheiding van de hersennetwerken inhoudt.
Een voorbeeld van een complexe scheiding van functies was die van Neil in 1994. Neil was een tienerjongen die een aantal problemen had na een tumor op zijn pijnappelklier. Een van die problemen was een zeldzame vorm van geheugenverlies. Neil kon zich de gebeurtenissen van zijn dag niet herinneren of niet navertellen wat hij op school had geleerd. Hoewel hij ook niet meer kon lezen, kon hij wel nog schrijven. Ook kon hij geen voorwerpen benoemen, maar ze wel tekenen. Tegen alle verwachtingen in lukte het Neil wel om nog les te blijven volgen op school. Onderzoekers kregen interesse in hoe hij erin slaagde zijn schoolwerk af te maken zonder zich te herinneren wat hij leerde.
Ze ondervroegen hem over Cider with Rosie, een roman van Laurie Lee die hij op school aan het leren was. Al sprekend kon Neil zich helemaal niets herinneren over het boek, zelfs niet de titel ervan. Maar toen de onderzoeker hem vroeg om alles op te schrijven wat hij zich nog herinnerde over het boek, schreef hij ‘Bloeddoorlopen Geranium vensters Cider with Rosie Dranium geur van vochtige peper en paddenstoelen groei’, allemaal woorden die iets met het boek te maken hebben. Aangezien Neil niet kon lezen, vroeg hij aan de onderzoeker: ‘Wat heb ik opgeschreven?’
Neil kon ook andere herinneringen opschrijven waarvan gedacht werd dat ze verloren waren gegaan. Een van die herinneringen was een ontmoeting met een man met gangreen in het ziekenhuis. Hij was zich niet bewust van zijn eigen herinnering tot hij deze neerschreef en iemand die weer voor hem voorlas. Neils geval is een verbazingwekkend voorbeeld. Het suggereert dat we diepgaande herinneringen hebben die ontoegankelijk zijn voor ons bewustzijn.
In Severance krijgt Irvings (John Turturro) ‘outie’ toegang tot de herinneringen van de werkomgeving van zijn ‘innie’ door te schilderen. Hij schildert de lange gangen van de ‘Severed’ verdieping (waar zijn ‘innie’ werkt), ondanks dat hij er geen bewuste herinnering aan heeft. Misschien houdt de scheidingsprocedure in de reeks in dat de bewuste toegang tot het geheugen wordt geblokkeerd, op dezelfde manier als bij Neil.
De rol van de hippocampus
Welke hersengebieden zouden centraal kunnen staan in de scheidingsprocedure uit de serie? Het gebied dat het sterkst verbonden is met herinneringen aan de werkdag is de hippocampus. Interessant genoeg speelt datzelfde hersengebied ook een belangrijke rol bij onze ruimtelijke waarneming. Het feit dat dezelfde neurale structuur zowel helpt bij het onthouden dat er vandaag een nieuwe collega is begonnen als bij het in kaart brengen van de kantoorindeling, suggereert dat de hippocampus een logische kandidaat zou zijn voor deze fictieve procedure.
In Severance vindt de wissel tussen ‘innie’ en ‘outie’ plaats bij de liftdeuren, de grens tussen het kantoor en de wereld daarbuiten. Dit doet denken aan ‘the doorway effect’, het fenomeen waarbij je iets vergeet als je door een deuropening loopt. De hippocampus verdeelt onze ervaringen in verschillende episodes, zodat we ze ons later kunnen herinneren. Een nieuwe ruimte betreden is een indicator dat er een nieuwe episode is begonnen, wat ervoor zorgt dat informatie uit eerdere episodes sneller vervaagt. Dit effect is subtiel: je kunt bijvoorbeeld de keuken binnenlopen en even vergeten waarom je daarheen ging, maar je vergeet niet dat je kinderen hebt – in tegenstelling tot de drastische geheugenverdeling in de serie. Misschien zorgt de gevoeligheid van de hippocampus voor ruimtelijke grenzen in de serie juist voor de overgang tussen ‘innie’ en ‘outie’.
Helaas zitten er twee cruciale fouten in het idee dat de scheidingsprocedure uit de serie simpelweg neerkomt op een knip in de hippocampus.
Ten eerste worden in Severance niet alleen het episodische en ruimtelijke geheugen gescheiden in Severance. De werknemers beschikken over semantische kennis (zoals feiten over Lumon, het bedrijf waar ze werken, en de oprichter ervan) die volledig ontoegankelijk is voor hun ‘outies’. Daarnaast vormen ze ook emotionele herinneringen die verbonden zijn aan de beloningen voor hun harde werk en de straffen in de pauzeruimte. Die vormen van herinneringen steunen op veel meer dan enkel de hippocampus. Bovendien maakt de hippocampus zelf deel uit van een breder netwerk in de hersenen dat geactiveerd wordt bij het ophalen van episodische herinneringen.
De tweede fout is dat het geheugen geen op zichzelf staand proces is. Het is nauw verbonden met perceptie, aandacht, taal en nog heel wat andere processen. Het menselijke geheugensysteem is simpelweg te complex om volledig in tweeën te splitsen. Maar zoals Severance laat zien, is het wel fascinerend om over die mogelijkheid na te denken.
Dit artikel verscheen eerder in The Conversation. Vertaling: Kato Speybrouck
