Geschiedenis

Eerste Europeanen hielden halt in Bulgaarse grot

Een combinatie van genetisch en archeologisch bewijs laat er geen twijfel meer over bestaan: omstreeks 45.000 jaar geleden begon Homo sapiens aan de verovering van het Europese continent – wat het einde inluidde van de neanderthaler.

Dit is een artikel van:
Eos Wetenschap

De Batsjo Kirogrot in centraal-Bulgarije lijkt een belangrijke stopplaats te zijn geweest in de verspreiding van de eerste moderne mensen vanuit Afrika en Zuidwest-Azië naar Europa. Dat vermoeden gaat al mee sinds archeologen er in de jaren 1970 menselijke resten opgroeven in een 46.000 jaar oude bodemlaag – onder de resten bevonden zich zelfs enkele kaakbeenderen. Maar het is altijd onduidelijk geweest of die aan moderne mensen (Homo sapiens) hadden toebehoord, dan wel aan neanderthalers. Die laatste hadden honderdduizenden jaren lang het Europese continent voor hen alleen, totdat ze tussen 50.000 en 39.000 jaar geleden geleidelijk aan werden vervangen door Homo sapiens.

Maar twee studies die vandaag in Nature en in Nature Ecology & Evolution verschijnen, brengen uitsluitsel. De Bulgaarse grot zou vanaf 47.000 (ten vroegste) zijn bewoond door moderne mensen – onze verre voorouders dus. Dat blijkt enerzijds uit de genetische identificatie van nieuw gevonden resten als Homo sapiens, en anderzijds uit een uiterst precieze datering van de bodemlaag waarin de nieuwe resten werden gevonden – waarbij gebruikt werd gemaakt van zowel de koolstofmethode als de stratigrafische opeenvolging van bodemlagen.

De geschiedenis van de moderne mens herschreven

Volgens de auteurs van de twee papers (een samenwerkingsverband van Bulgaarse, Duitse en Zwitserse archeologen en genetici) moet de geschiedenis van de moderne mens – of toch van zijn intrede van en verspreiding over het Europese continent – herschreven worden. Het Aurignacien, tot nu de oudste (moderne) menselijke cultuur in Europa, zal als begin van het laat-paleolithicum in Europa moeten plaatsmaken voor iets wat voorlopig de naam ‘Bachokirien’ draagt (naar de Bulgaarse grot). Tijdens deze archeologische cultuur – opeenvolgende culturen worden afgebakend door verschillen in bijvoorbeeld werktuigproductie of grotkunst – zetten de eerste groepen Homo sapiens voet op Europese bodem. Volgens de Belgische paleoantropologe Isabelle Crevecoeur, werkzaam aan de universiteit van Bordeaux, kunnen we de bewoners van de Batsjo Kirogrot beschouwen als pioniers. Vanuit Zuidwest-Azië introduceerden ze onder andere een nieuwe productiewijze voor stenen werktuigen in Europa. ‘Wat we het technocomplex van het wijdverspreide Aurignacien noemen, komt dus pas daarna.’ Overigens lijkt er volgens Crevecoeur – op basis van het beschikbare bewijs – geen directe overlevering te zijn geweest van technologische knowhow tussen Bachokirien en Aurignacien.’

De beenderen waren zo gefragmenteerd dat enkel een kiestand kon herkend worden

De nieuwe onderzoeksresultaten zijn de uitkomst van een opgravingscampagne in Batsjo Kiro die al loopt sinds 2015. Daarbij werd een nieuwe bodemlaag blootgelegd waarin niet alleen duizenden dierenbotten werden gevonden, maar ook tientallen (stenen) vuistbijlen en andere werktuigen, alsook doorboorde kraaltjes van bot die wellicht als sierraad hebben gediend. Maar bovenal troffen de archeologen de resten van liefst zeven mensen aan. De beenderen waren erg gefragmenteerd, wat natuurlijk niet verwonderlijk is gezien hun ouderdom – enkel een kiestand kon herkend worden. Toch slaagden de auteurs van de Nature-studie erin de eiwitten binnenin de botresten los te maken en te analyseren met een massaspectrometer. De proteïnestructuur verschilt immers lichtjes tussen verschillende diersoorten, en dus ook tussen neanderthalers en Homo sapiens. De uitslag van de massaspectrometrie nam alle twijfel weg: de resten waren wel degelijk van moderne mensen.

Stenen werktuigen gevonden in de Batsjo Kirogrot. Credit: Tsenka Tsanova

Moederlijke lijn

Behalve de eiwitinhoud kon ook het DNA van de menselijke botresten worden geanalyseerd. Of toch het mitochondriale DNA (mtDNA), dat van moeder op kind wordt overgedragen. De vorsers slaagden erin dit volledig te reconstrueren. De ‘haplotypes’ die dat opleverde – het haplotype groepeert mensen met een bepaald DNA-profiel, in dit geval dus op basis van het mtDNA – bleken samen te vallen met het genetische profiel van huidige bevolkingsgroepen buiten Afrika. ‘De mitochondriale haplotypes clusteren samen met die van Homo sapiens vandaag en vroeger’, zegt Maarten Larmuseau, genetisch genealoog aan de KU Leuven. Larmuseau is goed bekend met mitochrondriaal DNA. Momenteel zamelt hij in het kader van het MamaMito-project DNA van Vlamingen in om zo hun ‘voormoeders’ te ontdekken – hypothetisch gesteld is het dus mogelijk dat zo’n moederlijke lijn helemaal terugloopt tot een grot in Bulgarije.

Met dit onderzoek is de grote vraag wanneer de moderne mens aankwam in Europa finaal beantwoord: met een onzekerheid van hoogstens een paar millennia moet dat omstreeks 45.000 jaar geleden zijn gebeurd. Tevens is duidelijk dat de migratie via de zuidelijke route ging, langs het huidige Turkije en Bulgarije. Rest nog de vraag hoe (en hoe snel) de moderne mens Europa heeft ingepikt van de neanderthaler, ofschoon we die door de vermenging met Homo sapiens in zekere zin ook tot onze voorouders mogen rekenen.

Fotocredit boven: Nenko Lazarov