Ruim vijf jaar geleden veroverde SARS-CoV-2 vanuit China de hele wereld. Samen met viroloog Steven Van Gucht blikken we terug op deze hectische periode. Waren we voorbereid op een pandemie? Hebben we de covidcrisis goed aangepakt? Hebben we er belangrijke lessen uit getrokken? Wat brengt de toekomst?
Vroeg in de ochtend van 31 december 2019 stuurt ProMED - het surveillancesysteem dat vermeende nieuwe ziektes en epidemieën in alle uithoeken van de wereld opspoort - een mail de wereld rond. In de Chinese stad Wuhan is er sprake van ‘een onverklaarbare longontsteking’. Dat dit bericht de voorbode was van de pandemie is pas achteraf duidelijk geworden.
Ook prof. dr. Steven Van Gucht besefte toen nog niet wat er ons te wachten stond. ‘In het begin was het moeilijk in te schatten wat daar werkelijk aan de hand was’, vertelt hij. ‘Het bericht kwam uit China, dat niet gekend staat om zijn transparantie. Vast stond dat patiënten in ziekenhuizen lagen met een longontsteking en dat er sprake was van een nieuw coronavirus. Maar hoe lang dat virus al aan het circuleren was, was minder duidelijk. Het was mogelijk dat het al veel breder verspreid zat dan gedacht, dat de cijfers op de piek van de besmetting wezen en dat het dus allemaal wel meeviel.’
Maar toen het virus eind februari ook toesloeg in Noord-Italië, bleek de situatie veel erger dan initieel was aangegeven. ‘In China hadden ze gesproken over een sterftegraad van drie procent, maar in Italië bleek dat tien procent te zijn. Dat was voor mij het moment waarop ik me realiseerde dat er een tsunami op ons afkwam.’
‘In tegenstelling tot de meeste mensen dacht ik niet dat we er al na een paar maanden vanaf zouden zijn’
Het wijst volgens Van Gucht op een fout die wetenschappers te vaak maken. ‘We zijn het gewoon van uitbraken van ziekten te volgen. Wanneer dat over onbekende aandoeningen in verre landen gaat, dan denken we te makkelijk dat het wel zo'n vaart niet zal lopen, dat het snel zal uitsterven of dat uiteindelijk zal blijken dat het over iets gekend gaat. Maar wanneer zoiets gebeurt in naburige landen waar we de data wel van vertrouwen, dan nemen we dat onmiddellijk veel ernstiger. Het is verkeerd te denken dat je anders bent.’
Heeft SARS-CoV-2 u verrast?
‘Ja en nee. Het stond in de sterren geschreven dat we met nieuwe pandemieën te maken gingen krijgen. Maar omdat we historisch gezien meestal grieppandemieën hebben gekend, dachten we dat de volgende pandemie ook door een griepvirus veroorzaakt zou worden. Dat deze pandemie te wijten was aan een coronavirus was verrassend, ook al hadden we waarschuwingsschoten gehad met SARS-achtige coronavirussen die vooral in Zuidoost-Azië opdoken.’
‘Wat me ook heeft verbaasd was de explosiviteit en de ernst van de pandemie, ook al wisten we dat dat kon. We hadden de Spaanse griep gehad die zich in 1918 in een razend tempo over alle continenten had verspreid en we waarschuwden daar ook voor. Maar toen het echt gebeurde, zijn we toch omvergeblazen over hoe snel dat gaat en hoe weinig controle je daarover hebt.’
‘In tegenstelling tot de meeste mensen dacht ik niet dat we er al na een paar maanden vanaf zouden zijn. Maar ook ik had niet verwacht dat de crisis meer dan drie jaar zou aanhouden.’
Er waren naar schatting 14 tot 21 miljoen doden wereldwijd. Had u dat voor mogelijk gehouden?
‘Dat besef kwam pas toen ik zag wat het virus aanrichtte bij ouderen. Ik wist wel dat een pandemie zo'n impact kan hebben. De Spaanse griep heeft naar schatting aan dertig tot vijftig miljoen mensen het leven gekost toen de wereldbevolking nog maar twee tot drie miljard mensen telde.’
‘De kans dat jonge generaties nog pandemieën gaan meemaken die zo ernstig zijn als covid is dus groot’
‘Maar covid is ook niet het ergste wat ons had kunnen overkomen. Ik ben ongelooflijk dankbaar dat het virus relatief mild was voor kinderen. Meestal zijn de alleroudsten en de allerjongsten de kwetsbaarste groepen. Bij de seizoensgriep liggen de pediatrische intensive cares vol. En de Spaanse griep was vooral dodelijk voor jonge mannen. Covid trof relatief weinig kinderen en al zeker niet de allerjongsten. Maar dat had evengoed anders kunnen zijn.’
‘Nu hadden we de luxe dat we de scholen konden openhouden en dat we de kinderen naar de jeugdbeweging konden laten gaan. Er was alleen debat over hoe ver we daarin mochten gaan om de oudere lagen van de bevolking tegen virusoverdracht te beschermen.’
Uiteindelijk raakte het virus onder controle. Wat was de belangrijkste reden daarvoor?
‘Zonder enige twijfel de vaccinatiecampagne en de opbouw van immuniteit. Op een gegeven moment was er sprake van varianthysterie, het overdreven toekennen van eigenschappen aan de opeenvolgende virusvarianten. De ene variant was meer besmettelijk, de andere meer ziekmakend, en omikron was zo mild dat die de afloop van de epidemie zou hebben ingezet. Maar dat klopt niet. Omikron was misschien iets milder dan delta, maar in een naïeve populatie (die nog geen immuniteit heeft opgebouwd, red.) was omikron even gevaarlijk geweest als het oorspronkelijke virus van Wuhan. Wat het grote verschil gemaakt heeft is dat er immuniteit in de bevolking is ontstaan door de vaccinatiecampagne en door opeenvolgende infecties.’
‘Het stoort me dat verhalen over neveneffecten van het vaccin uitgebreid in de pers komen. Wat veel mensen vergeten is dat velen die die verhalen nog kunnen lezen dat vaak te danken hebben aan het vaccin. We hebben berekend dat het vaccin in België meer dan 10.000 levens heeft gered. Om dan nog te zwijgen over alle zwaar zieken en alle long covid-gevallen die we hebben vermeden.’
Hoe groot acht u de kans dat we nog een pandemie als covid gaan meemaken?
‘Als je kijkt naar de voorbije decennia, dan zie je dat we om de tien tot dertig jaar een pandemie hebben gehad. De Spaanse griep in 1918, de Aziatische griep in 1957, de Hongkonggriep in 1968, H1N1 in 1977, de Mexicaanse griep in 2009 en covid in 2019. Er zijn ook berekeningen geweest naar de kans dat de volgende pandemie even ernstig is als covid en die komen uit op een keer om de veertig tot vijftig jaar. De kans dat jonge generaties nog pandemieën gaan meemaken die zo ernstig zijn als covid is dus groot.’
‘We kunnen alleen maar hopen dat dat een virus gaat zijn met een milde impact, zoals de Mexicaanse griep. De reden waarom de impact daarvan relatief beperkt was, is omdat we nog een beetje kruisimmuniteit hadden van andere griepvirussen. Bij corona hadden we quasi geen kruisimmuniteit, ondanks dat er wel al andere coronavirussen circuleerden.’
De rest van het interview lees je in het volgende nummer van Eos.
