Ze gebruiken zelfgemaakt gereedschap voor huidverzorging, leven in matriarchale samenlevingen met eigen dialecten en bieden mensen mysterieuze geschenken aan. Orka’s blijken nog fascinerender dan we dachten.
Beeld: Springende orka’s bij Alaska. ©Wikipedia/NOAA, Robert Pittman.
In een wereld gedomineerd door mannen is het erg verfrissend dat orka’s in matriarchale, zeer sociale levensgemeenschappen leven. Wat hen betreft is een oma de baas van de (familie)groep die een pod wordt genoemd. Deze pod omvat twee tot twintig dieren, bestaat uit mannetjes, vrouwtjes en hun jongen en omvat meerdere generaties. Elke pod heeft zijn eigen dialect dat aan de jongen wordt doorgegeven. Hierdoor herkennen deze hun groep altijd en overal. De communicatie gebeurt niet alleen door geluiden, maar ook door hun lichaamstaal en aanrakingen. Soms worden grotere groepen gevormd voor tijdelijke sociale interacties, zoals een paring of de jacht.
Orka’s zijn dolfijnen en toppredatoren in de oceanische ruimte. Het zijn hoogintelligente dieren, die op sommige vlakken onze intelligentie overtreffen. Lang geleden liepen ze op het land rond. De terugkeer naar de zee verliep zo’n zestig miljoen jaar geleden vlot. Hun aanpassing aan de oceanische ruimte is subliem. Tussen 250.000 en 750.000 jaar geleden splitsten de orka’s (Orcinus orca) zich op in ecotypen, door unieke aanpassingen aan verschillende milieuomstandigheden en specifiek voedsel, zoals zoogdieren, vogels en de zalm. Tegenwoordig leven er nog ongeveer 55.000 orka’s in de oceaan. Hoewel ze geen natuurlijke vijanden hebben, worden ze wel bedreigd door menselijke activiteiten, zoals klimaatverandering, vervuiling, waaronder plastic, overbevissing en geluidsoverlast.
Orka’s hebben complexe sociale structuren en een cultuur die van generatie op generatie wordt overgedragen. Ze leven in hechte familieverbanden en tonen complex sociaal gedrag, waaronder een fascinerende samenwerking bij de jacht. Deze jachttechnieken en andere vaardigheden worden overgedragen (sociaal leren) aan de volgende generatie. Ze rouwen om het verlies van dierbaren. Zo rouwde de Southern Resident-orka Tahlequah, omringd door haar familie, zeventien dagen om het verlies van haar te vroeg geboren tweede kalf. De herseninhoud van de orka is vier keer zo groot als bij mensen. De structuur ervan is deels complexer dan bij de mens, wat tot uiting komt in hun empathisch en communicatief gedrag.
Het onderzoek van deze prachtige dieren leidt door de inzet van nieuwe technologieën zoals drones tot verassende resultaten. In juni verscheen in Current Biology een verhaal dat je weer versteld doet staan over hoe goed deze hoogintelligente en uiterst sociale dieren met elkaar omgaan en zijn aangepast aan hun leefwereld. In dezelfde maand verscheen er in het Journal of Comparative Psychology een intrigerend verhaal over orka’s die in de afgelopen twintig jaar voedsel aanboden aan mensen. Waarom ze dat doen, is nog steeds een raadsel.
Allokelping
Huidverzorging is ook in bij orka’s. Omdat ze zich niet, zoals wij, even op hun rug of buik kunnen krabben, hebben ze andere oplossingen verzonnen. Uit waarnemingen met hoge-resolutievideocamera’s blijkt dat allokelping bij de Southern Resident-orka (Orcinus orca ater) de oplossing is. Deze orka’s gebruiken gereedschap, terwijl wij lang hebben gedacht dat alleen de mens dit doet. Ondertussen weten we dat apen, vogels en olifanten, en nu dus ook de orka, dit ook kunnen. Zij gebruiken een door hen afgebroken zeewier om elkaars huid te verzorgen. Dit blijkt uit het onderzoek van het Center for Whale Research, dat al een halve eeuw onderzoek doet naar de Southern Resident-orka in de binnenwateren van de staat Washington en het zuiden van British Columbia.
Het ‘krabben’ doen ze door een lint kelp (Nereocystis luetkeana) los te rukken of het uiteinde van een stengel af te bijten. Dat wordt dan tussen zijn of haar maag en de buik van een partner gelegd en vervolgens platgerold tussen beide dieren. Video’s laten een fascinerend beeld zien van twee orka’s die synchroon bewegen, waarbij hun gebogen S-vormige lichamen een klein stukje kelp laten zien dat ze samen vasthouden en als ‘krabber’ gebruiken. Dit gedrag is waargenomen bij alle leden van de pod. Wel kiezen de orka’s vooral een familielid of een leeftijdsgenoot uit voor deze dienstverlening. Het onderzoeksteam onder leiding van Michael Weiss, dat al sinds 2018 deze unieke populatie bestudeert, viel het op dat vooral dieren die dode stukken huid hebben, allokelping toepassen.
Beeld: De Southern Resident-orka’s gebruiken kelplinten en stukken stengel ervan (links) als gereedschap voor huidverzorging. Rechts: Een orka met een kelpstengel (omcirkeld) in de bek onderweg naar een vriendje voor de gezamenlijke huidverzorging. © Wikipedia/Chris Teague en Center for Whale Research, NMFS NOAA Permit 27038.
Nereocystis luetkeana is een tot veertig meter hoge, snel groeiende bruine alg die uitgestrekte kelpbossen vormt in het leefgebied van deze orka. De alg bestaat uit drie delen: een zuignaporgaan waarmee het op de bodem is verankerd, een lange buigzame stengel en een ‘kruin’. Zeebioloog Marc Weiss, die de hoofdauteur van het opzienbarende verhaal is, vermoedt dat dit gedrag helpt om dode huid te verwijderen, parasieten te verjagen of te laten zien dat je elkaar graag mag. Hij heeft het allokelping genoemd. Het begrip verwijst naar het kelping-gedrag van orka’s. Hierbij zwemmen de dieren door de ‘kruinen’ van een kelpbos, waardoor ze onder de kelp komen te zitten. In het leefgebied van de Southern Resident-orka’s worden deze bossen bedreigd door onze vervuiling.
Het blijkt dat dit gedrag wijdverbreid is bij zowel de Southern Residents-orka’s als bij de twee andere orkasoorten in dit gebied. Allokelping komt op alle leeftijden voor bij zowel mannetjes als vrouwtjes. Het is blijkbaar een belangrijk onderdeel van hun sociale leven waarin aanrakingen gewoon zijn. Het gebruik van kelpstengels bouwt hierop voort. Het is ook belangrijk voor de gezondheid van de huid, omdat kelp antibacteriële en ontstekingsremmende eigenschappen heeft. De meest opzienbarende conclusie is echter dat de Southern Resident-orka, evenals de mens, gereedschap maakt en gebruikt.
Cadeautjes voor mensen
Jared Towers is directeur van Bay Cetology, een Canadese ngo die onderzoek doet naar orka’s in Alert Bay, Home of the Killer Whale, dat in een natuurreservaat ten noorden van Vancouver ligt. Zijn team bestudeert het gedrag en de ecologie van deze toppredatoren. Jaarlijks zit hij ten minste honderd dagen op zee om ‘zijn’ orka te ontmoeten. Tien jaar geleden overkwam hem, toen hij een onderwatercamera installeerde, iets onverwachts. Twee orka’s, Akela en Quiver, broer en zus, zwommen naar hem toe met dode zeevogels in hun bek. Ze openden hun kaken om de vogels vrij te laten, alsof ze die hem aanboden. Hij was stomverbaasd en deed helemaal niets. Na enkele ogenblikken gristen ze de vogels weer weg en zwommen ze verder. Dit liet hem niet los. Wat was hier aan de hand? Is dit vaker gezien?
Beeld: Pogingen tot het aanbieden van voedsel. (A) De jonge orka Fossey biedt dr. Ingrid Visser, directeur van de Nieuw-Zeelandse ngo Orca Research Trust, onder water een stuk lever van een adelaarsrog aan in de Stille Oceaan. Videoframe: Steve Hathaway. (B) Een orka biedt een duivelsrog (Mobula birostris) aan onderzoekers aan op een boot voor de Mexicaanse kust. Foto: Lucía Corral. (C) De eenzame jonge vrouwelijke orka Sam staat op het punt een hele zeehond terug te halen, nadat ze deze heeft aangeboden aan Jared R. Towers en collega’s op een boot bij Vancouvereiland, Foto: Jared R. Towers. (D) De volwassen vrouwelijke orka Dian haalt het grootste deel van een adelaarsrog terug, nadat ze deze aan Brian Skerry heeft aangeboden onder water in het westelijke deel van de Stille Oceaan. Foto: Brian Skerry. Bron: Journal of Comparative Psychology (2025). DOI: 10.1037/com0000422.
Het delen van een prooi is altruïstisch gedrag dat bij orka’s veelvuldig voorkomt. Altruïsme is een signaal dat het welzijn van anderen belangrijk is voor het dier dat dit doet. Vaak wijst dit ook op empathie, het vermogen om je in te leven in de gevoelens van anderen, waardoor je gemotiveerd raakt om te helpen. Hierdoor ben je bereid tijd, energie of middelen voor anderen te besteden. Het vormt de basis voor de ontwikkeling van sociale normen en de daarmee samenhangende evolutionaire toename van de hersenen bij sociale taxa, zoals primaten en dolfijnen. Maar voedsel aanbieden aan Homo sapiens, de zelfbenoemde verstandige mens, is wel heel bijzonder.
Uit het internationale onderzoek blijkt dat er 34 waarnemingen in vier oceanen zijn. Het gaat dan om beide geslachten en alle leeftijdsklassen van orka's die prooien en andere voorwerpen aanboden aan mensen die zich op boten (21), in het water (elf) en op het strand (twee) bevonden. Hierbij werden achttien soorten overwegend gedode prooien aangeboden: zes vissen, vijf zoogdieren, drie ongewervelde dieren, twee vogels, één reptiel en één stuk kelp. In bijna alle gevallen wachtten de orka's op een reactie van de mens, voordat ze zelf reageerden. Meestal (88 procent) negeerden de mensen het aanbod, slechts in vier gevallen werd het aanvaard. Wanneer de orka’s het cadeau terugvonden, werd het gewoonlijk gedeeld met soortgenoten. In enkele gevallen werd het geschenk opnieuw aangeboden, soms wel tot vier maal toe. Zo werd een keer een dode zeekoet (Uria aalge) na onderzoek terug in de zee gegooid, waarna de orka het oppikte en het opnieuw als geschenk aanbood. Dat is een verbluffend resultaat.
Nieuwsgierig
Maar waarom doen orka’s dit? Volgens Towers en zijn medeauteurs is de meest voor de hand liggende verklaring dat de orka’s simpelweg nieuwsgierig zijn naar een andere, buitenzeese, intelligente levensvorm. In onze bootjes zijn wij voor hen wellicht marsmannetjes met een paar vervelende en agressieve karaktertrekjes. Omdat orka’s gewoonlijk gezamenlijk op grote prooien jagen, is er voedsel genoeg. Het schenken ervan aan de mens kan worden gezien als een investering in het opbouwen van een relatie met ons. Volgens Jared Towers wijst dat op evolutionaire convergentie tussen orka’s en mensen.
De auteurs, die erg voorzichtig zijn in hun conclusies, denken dat deze waarnemingen kunnen wijzen op altruïsme tussen diersoorten. Nog wat verder gaat de conclusie dat dit gedrag een van de eerste voorbeelden is van een andere toppredator die opzettelijk prooien en andere voorwerpen gebruikt om het menselijk gedrag te verkennen. Hoe het precies zit, weten we nog niet. Het dringende advies is daarom (voorlopig) niet op een eventueel aanbod in te gaan.
