Hebben mensapen een persoonlijkheid zoals wij?

Hebben mensapen een persoonlijkheid zoals wij, en kan ons dat wat leren over de oorsprong van onze eigen persoonlijkheidskenmerken? Primatologe Nicky Staes van de Universiteit Antwerpen en het Centre for Research and Conservation van de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde Antwerpen zoekt het uit.

Sinds primatologen zo'n tachtig jaar geleden tot de conclusie kwamen dat chimpansees en bonobo's twee afzonderlijke soorten zijn, stapelen zich anekdotes en studies op over de verschillen in persoonlijkheid tussen beide soorten. Chimpansees grijpen vaak naar geweld voor het oplossen van conflicten, terwijl de schijnbaar veel zachtaardigere bonobo's gespannen situaties ontzenuwen door de liefde te bedrijven. Letterlijk 'make love, not war' dus. Zo wil het cliché het tenminste.

'Naarmate we beide soorten beter leren kennen gaan er de laatste jaren meer en meer stemmen op die argumenteren dat de scheidingslijn tussen de twee soorten mogelijk niet zo scherp is,' vertelt Nicky Staes, die deze week een doctoraat verdedigt over de persoonlijkheid van beide soorten. 'Die onderzoekers baseren zich daarbij op gedrag dat ze in het wild of in gevangenschap observeren. Maar een systematische analyse van de persoonlijkheid van de bonobo bestond eigenlijk nog niet.'

Vijf persoonlijkheidsdimensies

Prachtig onderwerp voor een PhD natuurlijk, en Staes liet er geen gras over groeien: ze overtuigde de verzorgers van maar liefst 154 bonobo's in gevangenschap – zo'n 80% van de wereldwijde dierentuinpopulatie – om een gestandaardiseerde vragenlijst in te vullen over de persoonlijkheid van elk individu. 46 van die dieren observeerde ze ook zelf, om te zien hoe vaak ze bepaald gedrag vertoonden – van vlooien tot vechten – dat objectieve informatie gaf over hun persoonlijkheid.

Op beide datasets paste ze vervolgens een zogenaamde factoranalyse toe, waaruit blijkt welke persoonlijkheidskenmerken gewoonlijk samen variëren, wat aangeeft dat ze waarschijnlijk bij elkaar horen. Een gelijkaardige analyse bij de mens leverde eerder vijf persoonlijkheidsdimensies op waarover wij variëren: extraversie, mildheid, zelfdiscipline, openheid en emotionele stabiliteit.

Die laatste bleek bij bonobo's minder bepalend, maar de andere vier kwamen ook uit de vragenlijsten van de verzorgers naar voor, net als twee nieuwe dimensies die Staes 'assertiviteit' en 'aandachtigheid' doopte. Haar eigen observaties van concreet gedrag leverden een eenvoudiger beeld op, waarbij de dieren als sociaal, open, moedig en/of actief gerangschikt werden.

Zijn bonobo's vredevoller dan chimpansees?

Dat is een hele mond vol, maar wat leren we daar nu uit? 'Allereerst dat de vragenlijsten en de observaties die ik zelf deed blijkbaar andere aspecten van de persoonlijkheid vatten, en dat het dus een goed idee was om beide te combineren,' glimlacht Staes. 'Interessanter nog is die variatie bij bonobo's in aandachtigheid en extraversie. Bij chimpansees komt geen van beide bovendrijven, bij de mens alleen de laatste. De persoonlijkheid van bonobo's zit dus toch enigszins anders in elkaar.'

Of bonobo's gemiddeld ook bijvoorbeeld milder zijn dan chimpansees kan ze, bij gebrek aan op dezelfde manier ingezamelde data over chimpansees, helaas niet meteen zeggen, geeft Staes toe. Maar omdat ze ook enkele genen onderzocht die mogelijk een invloed hebben op de persoonlijkheid van mensapen, werpt haar werk toch nieuw licht op de eventuele oorsprong van de verschillen.

'Het meest opmerkelijk was het verband tussen persoonlijkheid en het gen Avpr1a, dat codeert voor een eiwit dat de hersenen gevoelig maakt voor de signaalstof vasopressine. Genetische variatie in de promotor van dat gen, het gebied dat bepaalt hoe vaak het naar eiwit vertaald wordt, is bij mensen geassocieerd met prosociaal gedrag – hoe langer bepaalde stukjes, hoe sympathieker,' aldus Staes.

'Bij de meeste chimpansees is een stuk van dat gebied verdwenen,' legt ze uit. 'Wat zou kunnen verklaren waarom die aanzienlijk minder sociaal zijn dan wij – chimpansees die het stukje wel hebben zijn merkelijk socialer. Uit mijn onderzoek blijkt dat zogenaamde DupB-stukje bij de onderzochte bonobo's echter intact. Op dat vlak lijken ze dus meer op ons dan op de gemiddelde chimpansee. Er lijkt daar dus echt wel iets aan de hand, al weten we nog niet precies wat.'

Het zou momenteel dan ook overmoedig zijn om te beweren dat zo'n stukje DNA in zijn eentje verklaart waarom mensen en bonobo's doorgaans socialer zijn dan chimpansees, benadrukt Staes. “Onze persoonlijkheid is zonder enige twijfel het gevolg van de activiteit van tal van verschillende genen, en van onze omgeving, natuurlijk. Maar het is wel opmerkelijk dat een dergelijke kleine verandering zo'n duidelijke impact heeft. Sociaal gedrag kan dus blijkbaar snel evolueren.”

Hoe moedig is een bonobo?

Onderzoeken hoe sociaal of actief bonobo's zijn lijkt niet zo moeilijk, maar hoe kom je te weten of een dier in een zoo moedig is? 'Gewoon,' grijnst Staes, 'door een luipaard voor de buitendeur te zetten. Geen echt natuurlijk, maar een levensgrote afbeelding.' Hoe de dieren daarop reageren zie je in deze twee filmpjes. De vrouwtjes, die bij bonobo's dominant zijn, komen eerst aan de beurt.

'We hadden schrik dat de ondergeschikte mannetjes anders een pak slaag zouden krijgen in dergelijke stresserende omstandigheden,' aldus Staes. 'Je ziet dat de vrouwtjes behoorlijk van slag zijn – ze klemmen hun kinderen aan de buik, gaan meteen de hoogte in en houden touwen vast om indien nodig te kunnen ontsnappen. Ondertussen gaan er toch enkelen luid schreeuwend dichterbij – die krijgen een hoge score voor moed. We meten hoe lang het duurt voor ze dat durven, hoe lang ze in de buurt blijven en hoe vaak ze tegen de deur slaan of het luipaard prikken met stokken.'

Hoe komt het overigens dat ook in gevangenschap geboren dieren zo panikeren bij het zien van een luipaard? 'Blijkbaar zit dat toch ingebakken,' zegt Staes, 'Al moet ik erbij zeggen dat een van de vrouwtjes in dit filmpje in het wild geboren was, waardoor ze mogelijk wat sterker reageerden.'

'Het tweede filmpje, met de mannetjes, is vooral grappig omdat één van de dieren zo hard schrikt,' grinnikt Staes. 'Maar maak je geen zorgen, hoor, ze waren het allemaal snel weer te boven.'