Opgepast voor aliens - Hoe Europa ons oproept om invasieve soorten een halt toe te roepen

30 augustus 2022, een bloedhete dag aan het einde van de zomer. Ik ga met doctoraatsstudent Teun Everts mee naar Balen. Hij zoekt in vijvers in de vallei van de Grote Nete naar Amerikaanse stierkikkers, beter bekend als brulkikkers. Ik weet niet goed wat ik moet verwachten: op foto’s zien stierkikkers er bijzonder groot, maar niet bepaald kwaadaardig uit. Toch hebben ze een kwalijke reputatie. Ze komen oorspronkelijk uit Noord-Amerika en werden vroeger in onze contreien door tuincentra verkocht als vijverdier. Dat bleek nadien niet zo een goede zet. De stierkikkers vreten alles op wat in hun buurt komt en maken daarbij geen onderscheid tussen zeldzame of veelvoorkomende soorten. Hap, slik en weg. Ook als je toevallig een zeldzame kamsalamander bent. Bovendien verspreiden de brulkikkers een schimmel- en virusinfectie waar ze zelf geen last van ondervinden, maar waarbij sommige inheemse amfibieën zondermeer het loodje leggen.

Teun trekt zijn waadpak aan, gaat het donkere water in en haalt de vang- of schietfuiken op die hij 24 uur  ervoor in het water had gelaten. Ik schrik me rot wanneer hij voorzichtig de inhoud van fuiken leegt in een emmer: een vijftal stierkikkers van om en bij de 25 cm groot en twee handen vol stierkikkerlarven kronkelen op de bodem van de kuip. Maar ook: een viertal Amerikaanse rivierkreeften, een 15-tal blauwbanden (een karperachtige zoetwatervis), 4 zonnebaarzen en een geelbuikschildpad met een lengte van makkelijk 30 cm. Ik trek mijn wenkbrauwen op. Dit zijn toch allemaal exotische soorten? Wat doen ze dan in de vijvers in en om Balen? En waar zijn onze inheemse diersoorten gebleven? Die kan ik nog amper terugvinden tussen alle beestjes die kronkelen in de emmer. Teun ziet mijn verbazing en lacht: 'Ja, voor mij is dit dagelijkse kost. De Amerikaanse stierkikker is aan een serieuze opmars toe, zoals je kan zien. Daarom onderzoek ik voor mijn doctoraat het genetisch materiaal dat de kikkers en hun larven achterlaten in het water. Zo kan ik door middel van een eenvoudig waterstaal zien waar zich grote concentraties van larven en juveniele kikkers bevinden en kan ik strategisch gelegen broedvijvers in kaart brengen. En als we dat weten, kunnen we ingrijpen en de opmars van de brulkikker afremmen.'

Teun is een van de wetenschappers die in het kader van zijn doctoraatsonderzoek (FWO, KU Leuven, INBO) een invasieve uitheemse soort onderzoekt. Maar behalve de Amerikaanse stierkikker zijn er nog meer dan 80 andere dieren- en plantensoorten die door Europa bestempeld worden als ‘invasive alien species’. Het zijn soorten die door de mens – al dan niet opzettelijk – uit hun natuurlijke leefgebied werden gehaald en naar andere delen van de wereld werden verplaatst. En vaak blijft dat niet zonder gevolgen want de nieuwkomers zijn niet aangepast aan de vreemde omgeving of de nieuwe omgeving is geen goede match voor de vreemde eend in de bijt. There’s a fraction too much friction, zo blijkt.

We nemen een klassiek voorbeeld: het kleine, schattige geelbuikschildpadje dat mama of papa in de dierenwinkel kochten om zoon- of dochterlief te plezieren. Maar toen bleek dat het water van Rafaël de schildpad elke dag verschoond moest worden omdat het anders hard ging stinken, besloten mama en papa om Rafaël los te laten in een vijver of rivier in de buurt. 'Want daar zal hij zich wel thuis voelen', besloot vader. En Rafaël had het er inderdaad bijzonder naar zijn zin. Hij ligt vandaag te zonnen op boomstammen en verorbert planten, eitjes, larven, amfibieën en vissen aan de lopende band. En dat kan hij wel even volhouden, aangezien hij makkelijk tussen de 40 en 60 jaar oud kan worden.

Maar ook soorten die ontsnappen kunnen een eigen, problematisch leven gaan leiden: Chinese muntjakken (een kleine hertachtige afkomstig uit Azië) ontsnapten een tijd geleden uit privédomeinen en openbare domeinen in de provincie Antwerpen. Een aantal dieren werd het slachtoffer van een aanrijding, maar diegene die niet het leven lieten in het verkeer, deden zich te goed aan alles wat groen en sappig was. Op het menu: boshyacint, bosbingelkruid, slanke sleutelbloem en andere voorjaarsflora, kruiden, noten, bessen, eikels, kastanjes en paddenstoelen. Maar ook maïs en rapen worden al eens gesmaakt. Doordat ze jonge hakhout scheuten wegsnoeien, hebben ze een impact op het ganse bosecosysteem. Hoe schattig een muntjak er ook mag uitzien, de ecologische en economische schade is niet te onderschatten.

Hetzelfde geldt voor uitheemse rivierkreeften: ze zijn leuk om te zien in een aquarium of vijver, maar eens ze ontsnappen is het hek van de dam. Daar weten ze in Middelkerke sinds een aantal weken alles van sinds marmerkreeften daar de Parkvijver onveilig maken. Door hun eet- en graafgedrag veroorzaken de kreeften niet alleen schade aan de oevers van sloten, maar tasten ze ook de waterkwaliteit aan. Het water slaat om naar een troebele toestand waardoor ander leven onmogelijk wordt. Soms veroorzaken uitheemse kreeften zelfs schade aan opritten, dijken en kades met verzakkingen tot gevolg.

Schildpad Rafaël, de muntjakken en de Amerikaanse rivierkreeften zijn nog maar het topje van de ijsberg. Want los van de ecologische en economische schade (goed voor meer dan 12 miljard euro per jaar in de EU) kunnen uitheemse invasieve soorten ook onze inheemse soorten verdringen. Ze gaan beiden op zoek naar dezelfde plaatsen om te foerageren, te schuilen of een nest te maken. Ze kunnen ziektes, schimmels of parasieten verspreiden. En ze kunnen zelfs de gezondheid van de mens in gevaar brengen. In de Verenigde Staten wordt maar liefst 14 % van alle Salmonella-uitbraken gelinkt aan het contact met uitheemse schildpadden, aldus de Nederlandse kennisorganisatie Ravon. Het mag dan ook niet verbazen dat de meer dan 80 invasieve uitheemse soorten ondertussen opgenomen zijn in een EU-verordening: het is voor soorten op deze lijst verboden om ze in te voeren, te transporteren, te verkopen of aan te kopen. Maar alles begint met het herkennen van een soort en het begrijpen van de impact van die soort. En daarbij komt de nieuwe EU-campagne Beware of Aliens om de hoek kijken.

Beware of Aliens werd in oktober 2022 uitgerold over heel Europa, in 11 talen. Posters, sterke visuals, video’s en laagdrempelige informatie leren burgers en organisaties de aliens te herkennen en de impact te beseffen. De campagne wordt gecoördineerd door het UK Centre for Ecology & Hydrology (UKCEH) en de Atlantic Technical University (Ierland). Ook overheidsinstanties, handelsorganisaties, ngo's en onderzoeksinstellingen uit heel Europa zetten hun schouders onder dit grootschalige project. Voor Vlaanderen neemt het INBO (Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek) deel aan dit project. Tim Adriaens, senior wetenschapper bij het INBO, vindt het belangrijk dat iedereen zijn steentje bijdraagt: 'Burgers, onderzoekers én bedrijven hebben een gedeelde verantwoordelijkheid in de zorg voor de natuur. Preventie is het allerbelangrijkste om nieuwe introducties van invasieve soorten tegen te gaan. Bioveilig werken, een bewust koop- en plantgedrag en het verantwoord houden van huisdieren zijn bijvoorbeeld erg belangrijk. Communicatie kan helpen het bewustzijn hierrond te vergroten.'

Herkennen en sensibiliseren, het zijn zonder twijfel de twee kernwoorden van de Beware of Aliens-campagne. De doelgroepen van de campagne zijn bovendien heel divers: bezitters van waterplanten en -dieren, hengelaars en waterrecreanten, eigenaars van huisdieren, tuiniers en landschapsarchitecten, bezoekers, beheerders en exploitanten van bossen en de bouwnijverheid worden allemaal aangemaand om uitheemse soorten te herkennen en door te geven aan het European Alien Species Information Network (EASIN). En uiteraard wordt er van de doelgroepen ook gevraagd dat ze verantwoord handelen. Voorbeelden daarvan zijn hengelaars die hun visuitrusting, kleding en boot controleren op modder, uitheemse waterdieren of plantaardig materiaal. Huisdiereigenaars worden aangemaand hun huisdieren niet meer vrij te laten in de vrije natuur. Aan bouwbedrijven wordt gevraagd om te verplaatsen grond te controleren op mogelijke invasieve uitheemse soorten. Elke doelgroep van de Beware of Aliens-campagne krijgt een stevige dosis tips mee, voorzien van sterke visuals en video’s.

Samengevat: de Beware of Aliens-campagne mag je gerust als strijdlustig bestempelen. De EU gaat onversaagd de strijd aan met invasieve uitheemse soorten om onze biodiversiteit te beschermen. Het is een grote uitdaging, maar herkenning en sensibilisering zijn ongetwijfeld de eerste, essentiële stappen. Voor mijn uitstap naar Balen met Teun had ik nog nooit een Amerikaanse stierkikker gezien. En ik had ook geen weet van de schade die deze kikker aanricht aan onze biodiversiteit. Maar nu ik stierkikkers in levenden lijve heb gezien – in grote aantallen kronkelend op de bodem van een kuip – en ik Teun hoorde vertellen over de vraatzucht van deze soort, weet ik het wel zeker: deze alien herken ik als ik hem nog eens tegenkom. Beware of Aliens, for sure.

Meer informatie over Beware of Aliens vind je op de site van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO): www.inbo.be.