De vrouwelijke narcist

Dit artikel verscheen begin 2021 in Eos Psyche&Brein.

Ze had het klaargespeeld. Op haar 31ste was Elizabeth Holmes (foto boven) een van de jongste selfmade miljardairs ter wereld. Ze haalde de cover van bladen als Forbes en Fortune, het weekblad Time noemde haar een van de honderd invloedrijkste mensen van het moment. De wereld zat blijkbaar al lang op een powervrouw en topondernemer te wachten, een vrouw die zich kon meten met Microsoft-oprichter Bill Gates, Tesla-CEO Elon Musk en de in 2011 overleden Apple-baas Steve Jobs. Die laatste was ook Holmes’ grote voorbeeld. Ze wilde hem niet alleen professioneel evenaren, maar droeg meestal ook eenzelfde soort zwarte rolkraagtrui als Jobs.

Haar idee klonk even veelbelovend als de iPhone: een nieuw analysesysteem zou aan de hand van minieme druppeltjes bloed tal van labtests kunnen uitvoeren en zo virussen, antistoffen, kanker en meer dan honderd ziekten opsporen. En dat allemaal in luttele minuten.

Om haar plan te kunnen verwezenlijken, zette Holmes haar opleiding tot scheikundig ingenieur aan Stanford stop en richtte ze de start-up Theranos op. Met haar zelfverzekerdheid, haar charisma en haar grote blauwe ogen wist ze anderen mee te slepen en lukte het haar om heel wat welgestelde ondernemers voor zich te winnen. Mediamagnaat Rupert Murdoch, de voormalige Amerikaanse minister van Onderwijs Betsy DeVos, oud-minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger en vele anderen investeerden miljoenen in haar bedrijf.

Maar … de bloedtest van T­heranos, die voor een revolutie in de medische diagnostiek moest zorgen, heeft nooit gewerkt. Jarenlang heeft Holmes iedereen om de tuin geleid. Bovendien had ze het ook nog met opzet gedaan: ze had een onbruikbaar toestel in omloop gebracht dat patiënten valse testresultaten voorschotelde.

De zeepbel barstte toen medewerkers van Theranos zich in 2015 naar de pers stapten. Het was allemaal één grote show. Kennelijk wilde Holmes koste wat het kost als wonderkind bejubeld worden. Dat mensen door haar egotripperij ook schade opliepen, leek haar niet te deren. Macht en succes waren een doel op zich geworden. Veel experts vermoedden dat er achter haar zelfverheerlijkende en manipulatieve gedrag een neiging tot narcisme schuilging. Dat het verhaal van Holmes zoveel opzien baarde, lag niet alleen aan de driestheid van haar bedrog, maar ook aan het feit dat ze een vrouw was.

De voordelen van narcisme

Freud mag vrouwen dan als het i­jdelste geslacht beschreven hebben; vandaag staat narcisme vooral te boek als een typisch mannelijke eigenschap. Bekende mannen die volgens heel wat experts duidelijk trekken van narcisme vertonen, zijn er genoeg: de Amerikaanse ex-president Donald Trump, rapper Kanye West en voetballer Cristiano Ronaldo – om er maar een paar te noemen.

Toch is lang niet iedereen die a­rrogant optreedt daarom ook geestesziek. Narcisme is een kenmerk dat, net zoals lichaamsgrootte of intelligentie, normaal verdeeld is binnen de bevolking. De meeste mensen bevinden zich ergens in het midden van het spectrum, terwijl uitgesproken sterke of zwakke neigingen tot narcisme zelden voorkomen. Een van de meest gebruikte vragenlijsten voor narcisme peilt naar drie hoofdkenmerken: autoriteitsclaims en leiderspositie (‘Ik ben een geboren leider’), neiging tot zelfverheerlijking (‘Ik sta graag in het middelpunt van de belangstelling’) en exploitatie (‘Ik heb er geen moeite mee om anderen te manipuleren’).

Narcisme is niet alleen maar slecht. Een gezonde portie narcisme helpt je vooruit. Wie vol is van zichzelf, komt meestal charmant over, maakt een goede indruk en heeft ook vaak professioneel succes. Pas als je zo erg narcistisch bent dat anderen of jijzelf daar last van hebben, wordt er over een narcistische persoonlijkheidsstoornis gesproken. Wereldwijd valt een op de twaalf mannen in die categorie; bij de vrouwen is dat een op de twintig.

Wankel gevoel van eigenwaarde

Eigenlijk voelen narcisten zich niet altijd verheven boven anderen. Het is eerder zo dat hun gevoel van eigenwaarde sterk schommelt naargelang de situatie en de erkenning door anderen. Soms laten ze zich pas behandelen als ze in een zware crisis belanden en hun zorgvuldig opgebouwde kaartenhuis ineenstort, bijvoorbeeld na een mislukking, een scheiding of ontslag. De mentale g­evolgen kunnen soms zelfs zo ernstig zijn dat ze tot zelfmoordgedachten leiden.

In de psychiatrische ‘diagnosebijbel’ DSM staat de narcistische persoonlijkheidsstoornis als één syndroom beschreven, maar recente bevindingen wijzen op verschillende subtypes. Naast het zogenaamde grandioze narcisme, dat nauw aansluit bij de diagnose uit de DSM, zou er nog een tweede type bestaan: kwetsbaar narcisme.

Kwetsbare narcisten zijn niet zo gemakkelijk als dusdanig te herkennen. Ze zien zichzelf heimelijk wel als heel bijzonder en vinden dat ze meer rechten hebben dan de rest van de wereld, maar vaak durven ze de loftuitingen en complimenten waar ze zo naar hunkeren niet op te eisen. Ze vrezen de feedback van anderen en schamen zich diep als ze kritiek krijgen.

Arrogantie, verwaandheid en dominant gedrag komen bij hen nauwelijks voor. “Kwetsbare narcisten komen juist angstig en d­epressief over. In tegenstelling tot grandioze narcisten bejegenen kwetsbare narcisten hun medemensen niet openlijk agressief en doen ze ook niet neerbuigend”, zegt psychiater Claas-Hinrich Lammers (Asklepios Klinik Nord – Ochsenzoll, Hamburg). “Ook zij fantaseren over hun eigen grootsheid. Maar uit angst voor afwijzing durven ze die niet uit te dragen.”

Twee medailles

Terwijl grandioze narcisten veel zelfvertrouwen hebben en er dus van overtuigd zijn dat ze hun doelen probleemloos zullen bereiken, t­wijfelen narcisten van het kwetsbare type aan hun eigen handelingsmacht. Daardoor zijn ze vaak sociaal geremd en vermijden ze situaties waarin ze beoordeeld worden. Dat is een wezenlijk verschil, stelt Lammers. “Bij grandioos en kwetsbaar narcisme gaat het niét om twee zijden van één medaille. Veeleer zijn het twee op zichzelf staande types met een heel ander persoonlijkheidsprofiel.”

Zo blijken grandioze narcisten in vragenlijsten die peilen naar de Big Five, de vijf gangbaarste persoonlijkheidskenmerken, hoog te scoren op extraversie en laag op altruïsme. Met andere woorden: ze houden wel van sociale contacten, maar zijn hardvochtig – een explosieve mix. Ook kwetsbare narcisten kunnen het niet vlot met anderen vinden, maar zijn eerder introvert en emotioneel labiel (neurotisch). Ze voelen zich vaak weinig waard en zijn ontevreden over hun leven.

Omdat ze zich naar buiten toe minder opschepperig en vijandig voordoen, worden ze veel minder vaak als narcisten herkend. Toch zijn er goede redenen om ook deze minder zichtbare vorm van narcisme te benoemen: “Naast sociale onverdraagzaamheid en grootheidsfantasieën hebben beide types ook z­elfzucht en een grote veeleisendheid met elkaar gemeen”, zegt Lammers.

Volgens wetenschappelijk onderzoek neigen vrouwen eerder tot dit kwetsbare narcisme. “Zowel een geringe eigenwaarde als een opgeklopt zelfbeeld hebben te maken met problemen bij menselijke contacten”, merkt persoonlijkheidspsycholoog Astrid Schütz (Otto-Friedrich-Universität Bamberg) op. Hoewel de verschillen al bij al miniem zijn, zouden vrouwen vaker een geringe eigenwaarde hebben. Bovendien hangt die meestal ook van andere invloeden af. “Dat betekent dat zij vaker een schouderklopje nodig hebben om zich goed in hun vel te voelen”, vult Katharina Geukes aan. Geukes doet onderzoek naar persoonlijkheidskwesties aan de Westfälische Wilhems-Universität in Münster.

Amerikaanse wetenschappers analyseerden in 2015 meer dan driehonderd studies over narcisme bij mannen en vrouwen. Het resultaat: mannen halen gemiddeld gezien hogere narcismescores dan vrouwen. Ze neigen vooral sterker naar uitbuitend gedrag, autoriteitseisen en leiderschapsdenken. Op het vlak van zelfbewieroking is hun voorsprong minder groot. Bij kwetsbaar n­arcisme benen vrouwen hen bij.

De typische man, de typische vrouw

“Uiteraard betekenen deze gemiddelden niet dat alle mannen narcistischer zijn dan alle vrouwen. Want natuurlijk bestaan er narcistische vrouwen. Elizabeth Holmes was bijvoorbeeld heel charismatisch, maar maakte schaamteloos misbruik van zowel investeerders als medewerkers: typisch voor narcisten”, zegt Emily Grijalva, die het onderzoek leidde. “De maatschappij accepteert egoïsme, machtsstreven en o­pschepperij eerder bij mannen, omdat die eigenschappen botsen met het clichébeeld van vrouwen, die bescheiden en zorgend zouden zijn.”

Ook Geukes vindt de voorsprong van mannen op het vlak van narcisme overschat. “Het verschil tussen de geslachten blijft op alle leeftijden vrij stabiel, maar is niet zo groot als gedacht. In tegenstelling tot wat het stereotype van de narcistische man dicteert, zijn de verschillen vrij klein.”

Een belangrijk onderzoek dateert van 2001. Onderzoekers Paul Costa, Robert McCrae en Antonio T­erracciano analyseerden persoonlijkheidsprofielen van 23.000 mannen en vrouwen uit 26 verschillende landen, die via een veel gebruikte vragenlijst werden verzameld. Ze ontdekten een klein, maar statistisch relevant verschil tussen de geslachten voor enkele typische karaktereigenschappen. Vrouwen zijn gemiddeld iets attenter en vriendelijker, maar ook angstiger en gevoeliger voor hun eigen emoties dan mannen. Mannen vinden zichzelf doorgaans dan weer volhardender en opener voor nieuwe ideeën dan vrouwen. De mannen waren minder verdraagzaam, emotioneel stabieler en extraverter dan de vrouwen. Dit resultaat stemt sterk overeen met de klassieke genderstereotypes. Moet gezegd: de resultaten zijn alleen gebaseerd op wat mensen over zichzelf denken.

Andere onderzoeken bevestigen het resultaat. Psycholoog Jeffrey Gagne (University of Texas in Arlington) peilde in 2013 naar het temperament van 714 driejarigen. Zowel hun ouders als wetenschappers analyseerden het gedrag van de kleuters. De jongens vonden ze gemiddeld actiever, terwijl ze de meisjes eerder omschreven als schuchterder, beheerster en geconcentreerder. Dat effect was er ook bij twee-eiige tweelingen van verschillend geslacht, die dus min of meer in dezelfde omstandigheden opgroeien. Dat wijst erop dat mannen en vrouwen zich al heel vroeg onderscheiden qua karakter, of althans dat dit zo wordt waargenomen – want ook dat kan aan culturele verwachtingen over rolpatronen liggen.

Verwend als kind, narcist als volwassene?

Dat vrouwen vaker emotioneel labiel zijn, kan verklaren waarom ze vaker dan mannen kwetsbaar narcistisch zijn. “Kwetsbaar narcisme en neuroticisme overlappen elkaar sterk. Wie emotioneel labiel is, maakt zich voortdurend zorgen om van alles en nog wat. Bij kwetsbaar narcisme gaat het er dan vooral om het positieve zelfbeeld in stand te houden en bij anderen altijd goed over te komen. Wat in dit geval nu precies de kip of het ei is, en of kwetsbaar narcisme en neuroticisme een gemeenschappelijke oorsprong hebben, is moeilijk te zeggen”, legt Geukes uit.

Mogelijk vormt je aangeboren temperament de basis voor het type stoornis dat je later ontwikkelt. “Het genetische aandeel bij het ontstaan van persoonlijkheidsstoornissen wordt doorgaans onderschat. Bij een narcistische persoonlijkheid mag je ervan uitgaan dat die tot vijftig procent erfelijk bepaald is”, zegt Lammers. Dat wil zeggen dat de helft van de variatie in narcisme te verklaren valt door de genen. De andere helft komt op het conto van omgevingsfactoren.

Zoals ervaringen in de kindertijd. Er zijn aanwijzingen dat overdreven verwennerij en bewondering van de ouders tegenover hun kind grandioze persoonlijkheidstrekken aanmoedigen, terwijl een inconsistente opvoedingsstijl mogelijk bijdraagt tot een wankel gevoel van eigenwaarde en een rol speelt bij kwetsbaar n­arcisme. Onderzoekers kunnen zich voor dit soort conclusies enkel baseren op verhalen van patiënten.

Waarschijnlijk is er nog een reden waarom vrouwen de diagnose narcistische persoonlijkheidsstoornis niet vaak krijgen. Psychologen en psychiaters zijn ook maar mensen die zich door stereotypes over de seksen laten beïnvloeden. Als experts dezelfde casus gepresenteerd krijgen, waarbij de patiënt de ene keer Anna en de andere keer Paul heet, krijgt Paul vaker de diagnose narcisme, terwijl Anna het etiket histrionische persoonlijkheidsstoornis krijgt opgeplakt. Mensen met deze stoornis worden aangetrokken door show en drama: ze staan graag in het middelpunt van de belangstelling, zijn theatraal, hebben grillen, zijn erg op zichzelf gericht en snel gekrenkt. “Op de keper beschouwd, schuilt er achter de klassieke macho vaak eerder een histrionisch dan een narcistisch type”, merkt Lammers op. Beide persoonlijkheden hebben een bovengemiddeld grote behoefte aan erkenning.

Buitengewoon aantrekkelijk

De gelijkenis tussen deze twee ziektebeelden illustreert hoe moeilijk het is om een scherpe grens te trekken tussen bepaalde persoonlijkheidsstoornissen. Hulpverleners laten zich bij de diagnose vaak deels leiden door het geslacht van de patiënt. De typische narcist is een man; de histrionische en borderline­persoonlijkheid is een vrouw. Die laatste stoornis uit zich overigens typisch in sterke schommelingen in sociaal gedrag, gemoed en zelfwaarneming, wat zowel voor de persoon zelf als voor anderen belastend is. Borderline stond lang bekend als vrouwelijk fenomeen. “Vrouwen krijgen die diagnose inderdaad vaker, maar recent onderzoek geeft aan dat borderline bijna even vaak voorkomt bij mannen. Maar mannen laten zich minder vaak behandelen. Dat heeft wellicht te maken met rolpatronen en verwachtingen”, zegt Schütz.

Bij vrouwelijk narcisme komen, zo blijkt uit onderzoek, twee aspecten naar voren: zelfbewieroking en het neerhalen van anderen. Michael Grosz (Westfälische Wilhems-Universität Münster) ontwikkelde een vragenlijst en ging die twee facetten na voor intelligentie (‘Ik ben een genie’ versus ‘De meeste mensen zijn dom’), aantrekkelijkheid (‘Ik zie er heel goed uit’ versus ‘De meeste mensen zijn niet mooi’), sociale dominantie (‘Ik ben volhardend’ versus ‘De meeste mensen zijn zwakkelingen’), sociaal engagement (‘Ik ben buitengewoon behulpzaam’ versus ‘De meeste mensen zijn meedogenloze egoïsten’) en een neutrale categorie (‘Ik ben fantastisch’ versus ‘De meeste mensen zijn losers’).

Uit een nog ongepubliceerde rondvraag bij ruim 1.600 mensen blijkt dat mannen een sterkere narcistische neiging vertonen om anderen te geringschatten én een grotere hang naar zelfverheerlijking laten zien in de meeste categorieën. Er is één uitzondering: mannen en vrouwen vinden zichzelf even vaak buitengewoon aantrekkelijk. “Waarschijnlijk is schoonheid een domein dat mannen minder belangrijk vinden. Vrouwen zijn, althans in westerse culturen, sterker geconditioneerd om er goed uit te zien”, zegt Grosz. Ook bij sociaal engagement, het domein waarin Elizabeth Holmes blijkbaar wilde schitteren, was het verschil tussen de geslachten kleiner dan in andere domeinen. Ook dat past bij de gangbare maatschappelijke verwachtingen van vrouwen. Mannen zien zichzelf echter wel nog als grotere weldoeners.

Holmes heeft zich tot op vandaag niet verontschuldigd. Telkens als ze met haar bedrog wordt geconfronteerd, komt ze met andere leugens en uitvluchten aanzetten. Niemand weet of ze haar schuld eigenlijk wel inziet. In maart verschijnt ze voor de rechtbank. Volgens berichten in de pers willen haar advocaten bewijzen dat Holmes aan een psychische stoornis lijdt, en dat opwerpen als verdediging. Bij een veroordeling hangt Holmes tot twintig jaar cel boven het hoofd.