De academische vrijheid gaat achteruit wanneer er niet-pluralistische partijen in de regering zitten, zo stelt een rapport van de Duitse Friedrich-Alexander-Universität. Net als de vorige jaren analyseerden onderzoekers de academische vrijheid in 179 landen, ditmaal met bijzondere aandacht voor Argentinië, Polen, en – hoe kan het ook anders – de VS.
In Amerika ging de academische vrijheid tussen 2014 (voor de eerste ambtstermijn van Donald Trump) en 2024 flink achteruit op alle vijf onderzochte punten: vrijheid van onderzoek en onderwijs, institutionele autonomie, vrijheid van academische en culturele expressie, integriteit van de campus en vrijheid van academische uitwisseling en verspreiding. De twee eerste punten daalden het sterkst. De Duitse onderzoekers stellen dat wetenschappers sinds het aantreden van Trump II onder ongekende druk staan, maar dat de achteruitgang van de academische vrijheid in de VS al langer voelbaar was. ‘Vooral de openbare universiteiten’, zo staat er in het rapport, ‘ondervonden gevolgen van het restrictieve beleid van politici met antipluralistische agenda’s.’
In de lange tabel met 179 landen op het einde van het rapport springen vooral de roodgekleurde landen in het oog, en eentje in het bijzonder. De academische vrijheid ging de laatste tien jaren ook in Nederland achteruit. Daar klinkt het protest van academici en studenten sinds het aantreden van het kabinet-Schoof almaar luider.
Voor een deel hebben de universiteiten in Nederland het huidige beleid zelf in de hand gewerkt, zegt Janosch Prinz, politiek filosoof aan de Universiteit van Maastricht, en een van de stemmen met een gezicht in het Nederlandse protest. ‘In Nederland heb je wat mij betreft een gebrek aan academische autonomiecultuur. Universiteiten zien zich graag als een bijzonder vehikel voor beleidsvorming. Dat maakt het lastig als er een nieuwe visie komt van een minister, vooral als die zaken zegt als: universiteiten moeten zich helemaal in dienst stellen van – zeg maar – innovatie op de arbeidsmarkt. Op dat moment is het natuurlijk lastig om te antwoorden: ‘Sorry maar … zo had ik die beleidsondersteuning niet bedoeld.’
Toen het kabinet-Schoof aantrad in juli van vorig jaar was al duidelijk dat dat heel anders wilde omgaan met universiteiten dan de vorige minister, Robbert Dijkgraaf, en dat er flink bespaard ging worden. ‘Maar toen minister Eppo Bruins meedeelde dat hij ook het bestaande bestuursakkoord wilde verlaten met een opzegtermijn van drie maanden – ‘Is toch redelijk, ik heb het door mijn juridische afdeling laten checken’ – was de reactie van de universiteiten: ‘Wat, waar heeft die man het over?’
Net zoals in de VS ging het in Nederland ook om afspraken die iedereen als bindend beschouwde. Van de ene op de andere dag werd wantrouwen troef in de verhouding tussen de Nederlandse overheid en de universiteiten. Sommige universiteiten zijn al aan ontslagrondes begonnen nog voordat de echte bezuinigingen ingaan. Die staan gepland vanaf 2026, al is het nog maar de vraag wat een volgende regering gaat doen, vermits Schoof demissionair is (‘in lopende zaken’, zouden de Vlamingen zeggen). ‘De ontslagrondes leidden op hun beurt tot wantrouwen tussen de universiteitsbesturen en het universiteitspersoneel.’
Hbo’isering
In dat klimaat van wantrouwen kwam er ook een nieuwe inhoudelijke visie over het universitair onderwijs in Nederland. ‘Die lijkt op een hbo’isering van het universitair onderwijs.’ Een soort universitaire beroepsopleiding dus, die studenten kant-en-klaar aflevert voor de werkplek. ‘Die visie leidt tot veel vraagtekens over de verhoudingen tussen overheid en universiteiten. Bestond het idee van autonomie alleen in het hoofd van de bestuurders van de universiteiten? Werd het daar geplant door jarenlange traditie maar is er eigenlijk niet veel van over? En moeten wij dan niet een nieuwe cultuur van autonomie van de wetenschap creëren op dit moment?’
De academische vrijheid ging de laatste tien jaren ook in Nederland achteruit
België staat in de lijst van de academische vrijheid bij de tien procent beste. Toch vroeg de Jonge Academie in 2024, net voor de verkiezingen hier, ook meer aandacht voor de academische vrijheid aan de politieke partijen met een opiniestuk in Knack. Sander De Ridder, communicatiewetenschapper aan de Universiteit Antwerpen, was een van de belangrijkste auteurs.
‘In België valt het allemaal goed mee met de culturele vrijheid voor academici, om zich uit te spreken en om vrij onderwijs te geven.’ Maar impliciet wordt er wel druk op academici uitgeoefend door de overheid. ‘Door de krappe financiering van het hoger onderwijs wordt het moeilijker om tijd te besteden aan je onderzoek.’ De Vlaamse politiek denkt volgens De Ridder ook té instrumenteel over universitair onderzoek. ‘Het moet onmiddellijk opbrengen en valoriseerbaar zijn voor economische groei. Op lange termijn holt dat de creativiteit uit en het potentieel voor fundamenteel en blue sky-onderzoek.’
Chilling effect
Bert Seghers is secretaris van de Vlaamse Commissie voor Wetenschappelijke Integriteit. ‘Academische vrijheid schept de voorwaarden voor onderzoekers om integer te handelen – vrij hun vragen te kiezen, resultaten eerlijk te rapporteren en met onbevooroordeelde kennis bij te dragen aan de samenleving.’ Of het nu door economische keuzes is of omdat de regering vraagt om zich met bepaalde onderwerpen niet meer bezig te houden, zoals in de VS: minder academische vrijheid maakt het wetenschappers moeilijk. ‘Ze kunnen zwichten voor impliciete of expliciete druk om zichzelf te censureren, niet omdat ze zwak zijn, maar als overlevingsstrategie om hun positie te beschermen of financiering veilig te stellen. Zo’n druk op de academische vrijheid ontmoedigt waarheidsvinding, terwijl dat net het doel is van wetenschappelijk onderzoek.’
De Ridder noemt dat een chilling effect. ‘Dat is een grote bezorgdheid voor de Jonge Academie.’ Minister Zuhal Demir heeft volgens hem wel fors gereageerd op de brief vanuit de Verenigde Staten met de vraag naar ons beleid inzake diversity, equity and inclusion. ‘Maar onderzoek gebeurt altijd in een globale context. Dat wil zeggen dat er vaak financiële middelen in projecten die hier lopen komen van de VS. De impact van wat daar gebeurt, is hier reëel.’
Janosch Prinz gelooft dat er ook in de VS te weinig werd nagedacht over hoe vanzelfsprekend het grote respect in de maatschappij voor universiteiten was. ‘Die mochten een belangrijke rol spelen, ook in het bepalen van publieke opinie.’ Dat kan zomaar voorbij zijn. ‘Je ziet dat de intimidatie werkt. En ze komt samen met een vriendelijke intimidatie van oligarchen die zeggen: misschien kunnen wij, nu er minder financiering komt van de overheid, een leuk onderzoekscentrum stichten over vrijheid van markten. De Amerikaanse universiteiten worden dus geconfronteerd met offers you can’t refuse. Vooral voor kleinere instellingen die niet zo’n dikke portemonnee hebben, zijn het echt grote dilemma’s.’
Hoe zit het in Amerika?
Sinds enkele maanden is het leven van onderzoekers in de VS bijzonder stressvol geworden, van doctoraatstudent tot professor. Financiering die van de ene op de andere dag stopt, beursaanvragen die niet passeren als ze de woorden ‘klimaat’ of ‘vrouw’ bevatten en voortdurend angstig nakijken of je je visum en paspoort wel op zak hebt.
Via stevige ingrepen in hun budgetten en sterke controle van wie werkt of studeert aan een universiteit, probeert de huidige Amerikaanse regering de academische vrijheid in de VS aan banden te leggen. Sommige zaken in het wetenschapsbeleid van president Trump kunnen vanuit Europa licht hilarisch overkomen, zoals een halve LIGO (een observatorium waar directe zwaartekrachtgolven gedetecteerd kunnen worden) laten bestaan – één telescoop is geen telescoop – of de transgender muizen – waren het de transgene muizen die de administratie bedoelde? Maar voor de wetenschappers daar is het bittere ernst.
Wetenschapper 1
‘Er woedt een oorlog tussen de Amerikaanse overheid en de Harvard-universiteit. De eerste universiteit die geviseerd werd was die van Columbia, in New York. De overheid heeft Columbia allerlei eisen gesteld, en Columbia is geplooid, want die hebben dat geld echt nodig. Maar naar het schijnt zijn die gelden nog steeds niet opnieuw vrijgegeven. Harvard was de volgende op het lijstje. Maar die universiteit weigerde in te gaan op de eisen en heeft de regering ondertussen al meerdere rechtszaken aangedaan. Ik heb het gevoel dat mensen blij zijn dat Harvard niet ingaat op de dreigementen, maar ik denk wel dat enkel Harvard zich dat kan permitteren. Misschien Stanford ook. Andere universiteiten hebben niet zo’n grote financiële back-up.’
‘De Trump-administratie wil rechtstreekse inspraak in de vakken die gedoceerd worden en hun inhoud. Overheidsambtenaren moeten rechtstreeks kunnen ingrijpen op de universiteit. Echt angstaanjagend. En volgens de administratie moet de universiteit het kunnen rooien met vijftien procent overhead – dat zijn de bedragen in de beurzen die de universiteit gebruikt voor infrastructuur en dagelijkse werking. Nu ligt de overhead bij zestig procent.’
‘Alle financiering voor Harvard door de National Institutes of Health is stopgezet. NIH betaalt om de twee weken in schijven, maar de universiteit heeft de investeringen al gedaan. Logisch, de overheid is nog nooit moeilijk geweest in het betalen van beurzen. Harvard heeft die fameuze endowments (schenkingen, red.) en zit op een paar miljard dollar, maar de universiteit kan maar vijf procent per jaar daarvan gebruiken en het is heel duidelijk beschreven waarvoor. Trump heeft ook al gezegd dat hij het endowment van Harvard wil belasten. Harvard is gestopt met proffen aanstellen, en heeft het advies gegeven aan alle labs om in te krimpen, want het is zelfs niet zeker dat de bestaande infrastructuur kan blijven bestaan.’
‘Wonen in Boston is duur, dat is een groot probleem als je je loon verliest. Ik durf niet meer reizen omdat wetenschappers die het land weer binnenkomen onredelijk streng gescreend worden. Blijkbaar heeft de luchtvaartcontrole het recht om de smartphone in beslag te nemen en te screenen van iedereen die geen Amerikaans burger is. Ik heb familiereizen en congressen afgezegd. Ik weet niet of ik naar hier zou gekomen zijn als ik geweten had dat ik niet meer zou kunnen reizen. Ik loop altijd met mijn internationaal paspoort en mijn visum op zak, want als ze me tegenhouden en ik heb het niet bij, kunnen ze me het land uitzetten.’
‘Mijn boodschap naar Europese wetenschappers en beleidsmakers is vooral: don’t take it for granted’
‘Er is veel onzekerheid. Immigration lawyers zeggen dat ze ook niet weten wat er gaat gebeuren. Wat ze nu doen, is niet wettelijk, maar een rechtszaak duurt gemakkelijk zes maanden. Het enge is ook dat bepaalde rechtbanken heel veel republikeinse rechters tellen, dus het is maar te hopen dat die mensen de wet volgen en niet hun politieke partij.’
‘Een collega vatte het zo samen: het ergste is dat de VS nu overkomt als een wreed land, dat niet openstaat voor de rest van de wereld. Veel Amerikaanse universiteiten als Harvard hebben de luxe van hun reputatie en trekken mensen aan van overal. Dat gaat nu verloren. Ik kan het nog altijd niet helemaal geloven. Dit is Amerika, in ons hoofd toch een baken van democratie en vrijheid, van grenzeloze innovatie.’
Wetenschapper 2
‘Wij zijn geen Ivy League-universiteit (acht particuliere onderzoeksuniversiteiten in het noordoosten van de Verenigde Staten die worden geassocieerd met academische excellentie, selectiviteit bij toelating en sociaal elitarisme, red.). De toeren van de Trump-administratie uiten zich het meest in de Ivy League, maar alle universiteiten in de VS liggen onder vuur. Wat er aan de staatuniversiteiten gebeurt, krijgt uiteraard minder aandacht, maar onze problemen zijn vergelijkbaar. De Ivy League-universiteiten zijn financieel minder afhankelijk van de federale overheid. Ik denk dat Trump daarom probeert om hen op andere manieren het zwijgen op te leggen. Terwijl wij voor een veel groter stuk afhankelijk zijn van federaal budget, ons kan hij dus gemakkelijk raken via geld.’
‘Aan mijn universiteit schrijven wij proposals voor de National Science Foundation (NSF), NASA en de National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA). Van alle fondsen die wij krijgen, is de overhead 55 procent. Die middelen dienen om de universiteit te laten draaien. In Europa ligt dat eerder rond 25 procent. Als al die programma’s rond klimaat, biodiversiteit maar ook gezondheidszorg wegvallen, dan is de universiteit ook die 55 procent daarop kwijt.’
‘Wat er nu gaande is, zal vooral deze generatie jonge wetenschappers raken. Bestaande programma’s zijn gestopt van de ene op de andere dag. We proberen zoveel mogelijk restjes bij elkaar te schrapen van projecten die nog niet zijn stopgezet om mensen zo lang mogelijk te kunnen houden. Tegelijkertijd zijn bij de federale overheid alle jonge mensen ontslagen. Veel van mijn voormalige studenten werken bij de U.S. Geological Survey, of bij de US Forest Service of de U.S. Department of Agriculture, dat zijn allemaal federale overheidsdiensten, die hebben allemaal de e-mail van Elon Musk gekregen. Voor pas afgestudeerden zijn de mogelijkheden enorm beperkt. Ik denk dat veel jonge wetenschappers een andere carrière gaan zoeken. Oudere onderzoekers zoals ik, die tot nu toe een vaste positie hebben, zijn bezorgd over de jonge onderzoekers en over wie ons gaat opvolgen. Als ik met pensioen ga, en we kunnen nu niemand trainen, wie gaat er dan mijn job overnemen?’
‘Mijn universiteit focust nu op ander onderzoek. Ze schenken meer aandacht aan defensie, AI, mijnbouw, ruimtevaart, zaken waar Trump wel achter staat. Ik denk dat iedereen nog hoopt dat het zich tot vier jaar zal beperken. Dat het daarna niet gaat zijn als voordien, is duidelijk, maar hopelijk zal het zich toch een beetje normaliseren. Het tempo zal in die vier jaar niet hoog liggen. Proffen zoals ik zullen weer zelf in het lab gaan staan. Slow science, minder plaats voor samenwerking. Sowieso zal het nefast zijn voor het niveau van wetenschap in de VS.’
‘De angst leeft ook hoe langer hoe meer. Bij de woorden die niet mochten voorkomen in grant proposals zijn ‘klimaat’ en ‘vrouw’. I don’t stand a chance. De gegevens over welke sector hoeveel CO2 uitstoot en de kost van klimaat- extremen... Er was een website die dat berekende en die is stopgezet. Bij de NOAA staan de eigenlijke klimaatdata nog online. Een aantal collega’s hebben al voorzorgen genomen door data massaal te downloaden en ergens anders op een server te zetten. Ze zullen dan misschien niet meer publiek toegankelijk zijn, maar ze gaan niet verloren.’
‘Wetenschap is maar een van de zovele zaken die aangevallen worden in de VS. Mijn boodschap naar Europese wetenschappers en beleidsmakers is vooral: don’t take it for granted. Een stabiele wetenschapsomgeving en economie zijn niet vanzelfsprekend. Doe zeker niet hetzelfde als Trump, en besef wat voor groot deel van de maatschappij gestoeld is op wetenschap en wat voor een voordeel je erbij hebt als je de wetenschap wel steunt.’
