Een mozaïek tegen droogte en wateroverlast

De ene maand sta je in een zompige moerastuin, de andere zijn je regentonnen leeg, en dat soms in hetzelfde jaar. Je hoort het steeds vaker: we moeten de 'sponsfunctie' van ons landschap herstellen. Dat klinkt geweldig natuurlijk, dat het landschap water gulzig opneemt en traag terug afgeeft, zodat we voldoende water kunnen opnemen én bijhouden. Vandaag lijkt Vlaanderen echter meer op een schotelvod: het landschap neemt maar weinig water op, en het loopt er makkelijk terug uit. Dat komt doordat we heel veel verharding hebben waardoor regenwater geen tijd krijgt om in de bodem te dringen (maar liefst 16% van Vlaanderen is verhard) en ook doordat we Vlaanderen dooraderd hebben met grachten die het water zo snel mogelijk weg laten lopen. Het aanleggen van verharding en drainage maakt menselijke activiteiten zoals stedenbouw en landbouw gemakkelijker, maar hierdoor verliezen we onze natuurlijke buffer van water wanneer het langer niet meer regent. Gelukkig bestaan er manieren om de schotelvod in te wisselen voor een spons. 

Stuwtjes

Een van de mogelijke maatregelen in de ‘mozaïek’ is het plaatsen van regelbare stuwtjes in sloten. Ze beperken de afvoer van water en kunnen toch geopend worden als het grondwaterpeil moet zakken om bijvoorbeeld te ploegen en te zaaien. Wij onderzochten wat er gebeurt als we deze stuwtjes slim inzetten in het stroomgebied van de Kleine Nete. Wat blijkt? Als we in elke gracht stuwtjes plaatsen en ze het hele jaar dicht laten, stijgt de grondwatertafel, neemt de hoeveelheid water in rivieren toe (wat goed is voor de biodiversiteit in en rond de rivier) en vermindert de kans op gewasschade door droogte. Meer zelfs: wanneer we die stuwtjes enkel in de meest natte, lager gelegen gebieden zetten, en openen wanneer landbouwers op hun veld moeten om de grond te bewerken en te zaaien, bereiken we bijna hetzelfde effect! Met andere woorden: we hoeven niet overal de meest drastische maatregelen te nemen. Slimme plaatsing en timing doen wonderen. 

Infiltratiezones tegen de extremen 

We keken niet alleen naar stuwtjes, maar ook naar infiltratiezones. Dat zijn kleine verlaagde groenzones die afstromend regenwater opvangen van het omliggende gebied, zodat water de tijd krijgt om langzaam de bodem in te zakken. Infiltratiezones zorgen voor meer grondwateraanvulling en minder oppervlakkige afstroming. Zeker in stedelijke gebieden hebben infiltratiezones of wadi’s veel effect. De verharding van straten, opritten, terrassen en bebouwing is immers verantwoordelijk voor heel wat oppervlakkige afstroming. De hoeveelheid water in de rivier tijdens droge periodes neemt toe bij de plaatsing van stuwtjes (+11%) of infiltratiezones (+17%). Infiltratiezones verlichten ook het risico op overstromingen in periodes met te veel water, maar stuwtjes kunnen voor meer wateroverlast zorgen. 

Hoe weten we wat de oplossingen zijn?

We gebruikten een hydrologisch model om deze resultaten te berekenen voor het stroomgebied van de Kleine Nete. Zo’n model toont op basis van neerslag, bodemeigenschappen en landgebruik hoe water zich verplaatst door het landschap. Door virtueel stuwtjes of infiltratiezones in het landschap te plaatsen, kunnen we zien hoe het watersysteem daarop reageert. Hoewel dit waardevolle inzichten geeft, moeten we voorzichtig blijven. Zoals George E. P. Box, een Britse statisticus, in 1976 al schreef: ‘Alle modellen zijn fout, maar sommige zijn nuttig’. Elk model is een vereenvoudiging van de realiteit en is dus nooit helemaal correct. Toch kunnen modellen en de scenario’s die we ermee doorrekenen ons inzichten geven over deze realiteit en hoe we ermee om kunnen gaan. Om zeker te weten wat werkt, moeten we dus ook meten wat er gebeurt met het watersysteem op het terrein voor, tijdens én na de aanleg van maatregelen. Alleen zo kunnen we de simulaties afstemmen op de realiteit en de aanpak verfijnen.

Een mozaïek van oplossingen

Het voorbije decennium kwamen in Vlaanderen zowel extreme droogte als extreme wateroverlast voor. In de toekomst zullen de extremen wellicht nog vaker voorkomen. Dat is niet ideaal in een landschap dat water doorlaat als een oude schotelvod. Vlaanderen is bovendien klein en drukbezet. Landbouwers, natuur, industrie, woonwijken, … iedereen wilt grond. Al die gebruikers hebben water nodig, maar het mag ook niet 'in de weg' zitten. Infiltratiezones en stuwtjes kunnen helpen om de impact van droogtes en waterbommen te beperken. Toch zijn ze niet voldoende om de Vlaamse waterzekerheidsdoelstellingen te halen en periodes van extreme droogte en wateroverlast volledig te vermijden. Hiervoor is een systeemaanpak nodig, wat betekent dat we een mozaïek van verschillende oplossingen dienen te leggen in landbouw-, natuur-, industrie- én stedelijk gebied. Die mozaïek kan vele vormen aannemen en past zich idealiter aan aan de eigenheid van elk landschap, boven en onder de grond. Het is dan ook cruciaal dat alle watergebruikers zich bewust zijn van de noodzaak om ons voor te bereiden op een veranderende toekomst en een constructieve dialoog met elkaar aangaan.